ابومحمد حسن بن على بن محمد مشهور به امام حسن عسکری(ع) (232-260 ق) یازدهمین امام شیعیان اثناعشری است که بنا به قول مشهور شیعه در 8 ربیع الثانی در مدینه تولد یافتند.

پدرشان امام هادی علیه السلام و مادرشان کنیزی به نام حُدَیثه( و برخی نامشان را سوسن، عسفان و سلیل گفته اند.)

از آن جا که پیشوای یازدهم به دستور خلیفۀ عباسی در «سامرا»، در محلۀ «عسکر» سکونت اجباری داشت، به«عسکری» شهرت یافتند. ابن الرضا، هادی، نقی، زکی، فاضل، امین، رفیق، صامت، خالص و حسن اخیر از دیگر القاب مشهور ایشان بوده و کنیه شان ابومحمد( در برخی منابع ابوالحسن، ابوالحجه و ابوالقائم نیز آمده است) است.

طبق نقل مشهور، نسل ایشان تنها از طریق کنیزی رومی به نام  نرجس خاتوتون ادامه یافت که مادر حضرت مهدی(ع) است و بر اساس اکثر منابع شیعه، تنها فرزند آن حضرت، امام زمان(ع) مسمّا به «م‌ح‌م‌د» است.

در سنین کودکیِ امام حسن عسکری، پدرش امام هادی(ع) به اجبار به عراق فراخوانده شد و در سامرا، پایتخت آن روز عباسیان، تحت‌الحفظ قرار گرفت. ایشان ۲۲ ساله بودند که پدرشان به شهادت رسید. مدت امامتشان شش سال و عمرشان ۲۸ سال بود.

فعالیت های امام حسن عسکری علیه السلام

حضرت، با وجود فضای خفقان و فشار سیاسی خلفای عباسی رسالت و فعالیت های اجتماعی- دینی و سیاسی خویش را داشتند از جمله آنها عبارتند از:

• کوشش علمی آن حضرت در دفاع از اسلام و رد شبهات بود.
• گسترش حلقۀ ارتباطی با شیعیان از طریق نمایندگان( همچون عقید، غریب ابوالادیان، محمد بن عثمان عمری، احمد بن اسحاق بن عبدالله قمی اشعری و عثمان بن سعید)، ارسال پیک و مکاتبات( همچون که مکاتبات ایشان به علی بن حسین بن بابویه، مردم قم و آبه و ...)
• رهبری مخفیانه زنجیره فعالیت‌های سیاسی
• پشتیبانی مالی از شیعیان
• معرفی حضرت مهدی علیه‌السّلام به عنوان جانشین
• آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف

دوران امامت امام عسکری علیه السلام

به طور کلی دوران عمر ۲۹ساله امام حسن عسکری(ع) به سه دوره تقسیم می‎گردد:

• دوره اول ۱۳سال است که زندگی آن حضرت در مدینه گذشت.
• دوره دوم ۱۰سال در سامرا قبل از امامت.
• دوره سوم نزدیک ۶ سال امامت آن حضرت می‎باشد.
•  

دوره امامت حضرت عسکری(ع) با قدرت ظاهری بنی عباس رو در روی بود. خلفایی که به تقلید هارون در نشان دادن نیروی خود بلندپروازیهایی داشتند.

امام حسن عسکری(ع) از شش سال دوران اقامتش، سه سال را در زندان گذرانید. زندانبان آن حضرت صالح بن وصیف دو غلام ستمکار را بر امام گماشته بود، تا بتواند آن حضرت را – به وسیله آن دو غلام – آزار بیشتری دهد، اما آن دو غلام که خود از نزدیک ناظر حال و حرکات امام بودند تحت تأثیر آن امام بزرگوار قرار گرفته به صلاح و خوش رفتاری گراییده بودند.

وقتی از این غلامان جویای حال امام شدند، می‎گفتند این زندانی روزها روزه دار است و شبها تا بامداد به عبادت و راز و نیاز با معبود خود سرگرم است و با کسی سخن نمی‎گوید.

عبیدالله خاقان وزیر معتمد عباسی با همه غروری که داشت وقتی با حضرت عسکری ملاقات می‎کرد به احترام آن حضرت برمی خاست، و آن حضرت را بر مسند خود می‎نشانید. پیوسته می‎گفت: در سامره کسی را مانند آن حضرت ندیده ام، وی زاهدترین و داناترین مردم روزگار است.

پسر عبیدالله خاقان می‎گفت: من پیوسته احوال آن حضرت را از مردم می‎پرسیدم. مردم را نسبت به او متواضع می‎یافتم. می‎دیدم همه مردم به بزرگواریش معترفند و دوستدار او می‎باشند.

با آنکه امام(ع) جز با خواص شیعیان خود رفت و آمد نمی‎فرمودند، دستگاه خلافت عباسی برای حفظ آرامش خلافت خود بیشتر اوقات، آن حضرت را زندانی و ممنوع از معاشرت داشت.

از جمله مسائل روزگار امام حسن عسکری(ع) یکی نیز این بود که از طرف خلافت وقت، اموال و اوقات شیعه، به دست کسانی سپرده می‎شد که دشمن آل محمد(ص) و جریانهای شیعی بودند، تا بدین گونه بنیه مالی نهضت تقویت نشود.چنانکه نوشته‎اند که احمد بن عبیدالله بن خاقان از جانب خلفا، والی اوقاف و صدقات بود در قم، و او نسبت به اهل بیت رسالت، نهایت مرتبه عداوت را داشت.

نیز اصحاب امام حسن عسکری، متفرق بودند و امکان تمرکز برای آنان نبود، کسانی چون ابوعلی احمد بن اسحاق اشعری در قم و ابوسهل اسماعیل نوبختی در بغداد می‎زیستند، فشار و مراقبتی که دستگاه خلافت عباسی، پس از شهادت حضرت رضا(ع) معمول داشت، چنان دامن گسترده بود که جناح مقابل را با سخت ترین نوع درگیری واداشته بود. این جناح نیز طبق ایمان به حق و دعوت به اصول عدالت کلی، این همه سختی را تحمل می‎کرد، و لحظه ای از حراست (و نگهبانی) موضع غفلت نمی‎کرد.

اینکه حضرت هادی(ع) و حضرت امام حسن عسکری(ع) هم از سوی دستگاه خلافت تحت مراقبت شدید و ممنوع از ملاقات با مردم بودند و هم امامان بزرگوار ما – جز با یاران خاص و کسانی که برای حل مشکلات زندگی مادی و دینی خود به آنها مراجعه می‎نمودند – کمتر معاشرت می‎کردند به جهت آن بود که دوران غیبت حضرت مهدی (ع) نزدیک بود، و مردم می‎بایست کم کم بدان خو گیرند، و جهت سیاسی و حل مشکلات خود را از اصحاب خاص که پرچمداران مرزهای مذهبی بودند بخواهند، و پیش آمدن دوران غیبت در نظر آنان عجیب نیاید.

باری، امام حسن عسکری(ع) بیش از ۲۹سال عمر نکرد ولی در مدت شش سال امامت و ریاست روحانی اسلامی، آثار مهمی از تفسیر قرآن و نشر احکام و بیان مسائل فقهی و جهت دادن به حرکت انقلابی شیعیانی که از راههای دور برای کسب فیض به محضر امام(ع) می‎رسیدند بر جای گذاشت.

در زمان امام یازدهم تعلیمات عالیه قرآنی و نشر احکام الهی و مناظرات کلامی جنبش علمی خاصی را تجدید کرد، و فرهنگ شیعی – که تا آن زمان شناخته شده بود – در رشته‎های دیگر نیز مانند فلسفه و کلام باعث ظهور مردان بزرگی چون یعقوب بن اسحاق کندی، که خود معاصر امام حسن عسکری بود و تحت تعلیمات آن امام، گردید.

در قدرت علمی امام(ع) – که از سرچشمه زلال ولایت و اهل بیت عصمت مایه گرفته بود – نکته‎ها گفته‌اند. از جمله: همین یعقوب بن اسحاق کندی فیلسوف بزرگ عرب که دانشمند معروف ایرانی ابونصر فارابی شاگرد مکتب وی بوده است، در مناظره با آن حضرت درمانده گشت و کتابی را که بر رد قرآن نوشته بود سوزانید و بعدها از دوستداران و در صف پیروان آن حضرت درآمد.

تأليفات

از تأليفات امام عسكرى(ع) تفسير قرآن (تهران 1268 و 1315 ه‍.ق.)كه منسوب به امام است از همه معروفتر است. مجموعۀ حكم و مواعظ و كلمات قصار امام است كه در كتب تاريخ و حديث ثبت است و اثر رسالة المنقبه در مسائل حلال و حرام كه ابن شهر آشوب در كتاب مناقب از آن سخن گفته است نیز از دیگر آثار منسوب به حضرت می باشد.

شهادت

 امام عسکری، ۸ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق به وسیله زهری که به دستور معتمد عباسی به ایشان خورانده شد، در سن ۲۸ سالگی، در حالی که یگانه پسر او در جایگاه آخرین حجت الهی در سن پنج سالگی قرار داشتند، به شهادت رسیدند و در خانۀ خود در سامرا، کنار مرقد پدرش به خاک سپرده شدند.

منابع:کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۰۳- صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، باب ۱۷۶، ص۲۴۱- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۹۲-    پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان علیهم‌السلام، ص۶۸۳-۶۸۴- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۴۰- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۶۹- مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۲، ص۳۳۹ - طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۴۲۷ به بعد- نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ص۶۶- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۷۰- طبسی، محمد جواد، حیاة الامام العسکری علیه‌السلام، ص۳۳۳- حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص۴۸۶- ابن شهر اشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۵۳۸- عاملی، محمد بن مکی‌، الدروس الشرعیة ج۲، ص۱۵- سمعانی، الانساب، ۱۹۶۲م/۱۳۸۲ق، ج۹، ص۳۰۰-  نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۶- خزعلی، موسوعة الإمام العسکری(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۲.