پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله : «یکونُ قَومٌ مِن آخِرِ اُمّتی، یُعْطَونَ الأجْرَ مِثلَ ما یُعطی أوَّلُهْم، یُقاتِلونَ أهلَ الفِتْنَه، یُنْکِرونَ المُنْکَرَ؛ از میان آخر امّت من مردمی برخواهند خاست که پاداش و اجرشان مانند اجر و پاداش اولین افراد امّت خواهد بود. با فتنه‌گران می‌جنگند و با منکر و زشتی می‌ستیزند».( میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ترجمه حمیدرضا شفیعی، ج۲، ص ۶۶۸، ح ۲۲۲۱٫)

خواص با بصیرت در تاریخ اسلام

در عالم هستی افراد برجسته ای هستند که  بجهت دارا بودم  استعدادها و تواناییهای مادی و معنوی خاص، از جایگاه خاصی در جامعه بهره مندند و همین ها هستند که رفتار و عملکردشان، مورد توجه عامه مردم قرار گرفته و در رفتار و کردار آنها تاثیر گذارند. اینان همان «خواص» اند.

الگو بودن خواص برای عوام است که مسئولیت آنها را سنگین و لغزششان را نابخشودنی کرده است.۱

خواص به دو بخش طرفدار حق و طرفدار باطل تقسیم می شوند. مقام معظم رهبری در این زمینه می فرماید:

« خواص طبعا دو جبهه هستند؛ خواص جبهه حق و خواص جبهه باطل. یک عده ای اهل فکر و فرهنگ و معرفت اند، برای جبهه حق دارند کار می کنند. فهمیدند حق با این طرف است، حق را شناختند. دارند برای حق حرکت می کنند. اینها یک دسته اند. یک دسته هم نقطه مقابل حق اند. ضد حق اند.»۲

خواص طرفدار حقِ مجهز به سلاح «بصیرت و آگاهی»، جریان حق را شناخته و تا آخرین لحظه بر حمایت و پشتیبانی از آن استوار ماندندو همچون مشعلهای هدایت الهی پرتوافشانی میکردند تا عامه مردم در پرتو انوار پاکشان صواب را از ناصواب باز شناسند و منحرف نشوند.

تاریخ صدر اسلام عرصه آزمونی بزرگ برای خواص بود که با نگاهی به عملکرد و موضع گیریهای آنها، به خوبی نقش مثبت و منفی آنها مشخص می گردد.

بررسی زندگانی خواص در صدر اسلام از دو جنبه سودمند است: ۱. تحلیل درست حوادث تاریخی ۲. عبرت آموزی از آنها و تعیین راه درست.۳ در واقع بایستی از حوادث گذشته و عملکردشان درس و عبرت گرفت.۴

قرآن کریم به صراحت می فرماید: ...فَاعتَبِروا یا اولی الاَبصار (حشر: ۲): ای صاحبان بصیرت! (از این ماجرا) عبرت بگیرید.

آزمون بزرگ خواص دوران امام علی علیه السلام

خواص جبهه حق از نخستین روزهای بعثت، اسلام آورده۵ و در سختیها و شداید دوران بعثت با پیامبر همراه بودند و با آن حضرت به مدینه هجرت نمودند و در جنگهای ایثارگرانه و شهادت طلبانه بدر و احد و احزاب و سایر مواقف حساس، رسول خدا را یاری کردند. اما پس از رحلت رسول اللّه صلی الله علیه و آله شکاف عمیقی پدید آمد، تا اینکه علی علیه السلام به خلافت رسید.

دوران خلافت و حکومت علی علیه السلام با آن که بسیار کوتاه مدت بود، ولی عرصه امتحانی دشوار برای بسیاری خواص گشت که بررسی آن از هر جهت درخور توجه و تأمل است و عبرتها و درسهای آموزنده به ما می دهد. حضرت علی علیه السلام در پی احیای حکومت حق بود، از این رو افرادی که گرفتار دنیاگرایی بودند و نمی توانستند حکومت عدل علوی را برتابند، به فتنه افکنی پرداختند.۶ این پدیده اسفناک در بدنه حکومت اسلامی، گرچه ماهیت عناصری را که چهره قدرت طلبی و دنیادوستی خود را زیر نقاب نفاق پنهان کرده بودند روشن کرد، ولی ضایعه بزرگی برای حکومت نوپای علی علیه السلام بود و پیامدهای سوئی داشت که کمترین آنها تحمیل سه جنگ داخلی جمل، صفین و نهروان بر جامعه اسلامی بود.

از آنجا که آنها نیز مسلمان بودند و بسیاری جزء صحابه پیامبر محسوب می شدند، شناخت جریان حق و باطل برای بسیاری از عوام و خواص، سخت و دشوار بود. در این فضای غبارآلود تنها کسانی از امتحان الهی سربلند بیرون آمدند که «بصیرت و آگاهی» داشتند. امام علی علیه السلام در نهج البلاغه به آن اشاره می کند:

اَلا وَ لا یحمِلُ هذا العَلَمَ الّا اهلُ البَصَرِ و الصَبرِ و العِلمِ بِمَواضِعِ الحَق.۷

صفحات تاریخ حکومت پنج ساله علی علیه السلام در کنار نشان دادن بی مهریها و لغزش تعدادی از عناصر سابقه دار، خاطرات و سرگذشت سراسر عشق و ایثار چهره هایی را نیز ثبت کرده است که از همان آغاز راه دل به علی علیه السلام سپردند، و در راه حمایت از او محدودیتها و تنگناها را به جان خریدند و در برابر تبعیدها و تطمیعها، و شماتتهای غیر خودیهای کینه توز و خودی های ناآگاه و یا دل به دنیاسپرده، سر فرود نیاوردند؛ تا آنکه سرافرازانه در راه ولایت علی علیه السلام و استقرار حکومت الهی اش جام شهادت نوشیدند.

چهره هایی چون عمار یاسر، ابوایوب انصاری، عثمان بن حنیف، قیس بن سعد، مالک اشتر، حجر بن عدی، محمد بن ابی بکر و ده ها عنصر برجسته دیگر که هریک برگ زرینی از صفحات حکومت علوی را به خود اختصاص داده اند.

زندگی و عملکرد برخی خواص بابصیرت

عمار یاسر

یکی از مشعلهای هدایت و شاخصهای حقیقت که همه مسلمانان باید در شناخت راه راست به او توجه نمایند، عمار یاسر است. وی از نخستین پیروان رسول اللّه صلی الله علیه و آله است۸ که پس از لبیک به ندای ایشان، همه مصائب این راه را به جان خرید و از هیچ رنج و اندوهی برای استحکام دین حق روی نگرداند.

عمار همه عمر با رسول خدا صلی الله علیه و آله و در خدمت اسلام بود؛ در مکه و مدینه با دشمنان پیامبر مبارزه کرد و پس از رحلت پیامبر نیز برای گفتن حق و حمایت از ولایت دوباره راه مبارزه را از سر گرفت. همه عمر او ایمان و تلاش و مبارزه و جهاد بود تا آنکه در سن ۹۴ سالگی در صفین و در رکاب مولایش علی علیه السلام شهید شد.

 پیامبر صلی الله علیه و آله به سبب آگاهی از نقشی که عمار در آینده در هدایت مسلمانان ایفا می نمود، با گفته ها و تعبیرهای گوناگون، وی را شاخص حق معرفی کرد و حضو عمار را در هر جبهه و جناحی نشان حق بودن آن جبهه دانست.۹ به نقل دینوری در جنگ جمل «وقتی زبیر دانست که عمار یاسر همراه علی علیه السلام است، از کار خوی به شک و تردید افتاد که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده بود حق همراه عمار است.»۱۰ در جنگ صفین نیز عمار میان لشکریان علی علیه السلام بود و چون به شهادت رسید، در میان شامیان موج آفرید، چرا که بنا به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست گروه گمراه و ستمکار شهید می شد. عمار با تکیه بر ستون بصیرت همواره در صراط حق ماند و جذب باطل نشد. وی بر خلاف بسیاری از صحابه، نه در تشخیص حق درماند و نه در پایداری بر حق سست گردید.

بر همین اساس بود که مولای متقیان علی علیه السلام فرمود:

اَین اِخوانی، مِنَ الذینَ رَکبوا الطَّریقَ و مَضوا علی الحقّ، اَینَ عَمّار...۱۱

کجایند برادران من، آنان که بر نشستند بر راه دین و گذشتند بر طریق حق، کجاست عمار یاسر....۱۲

مقام معظم رهبری در تبیین شخصیت تاثیرگذار و هدایتگر عمار یاسر می فرماید:

یکی از کارهای مهم جناب عمار یاسر تبیین حقیقت بود. چون آن جناح مقاب  که جناح معاویه بود تبلیغات گوناگونی داشت. همین که حالا امروز به آن جنگ روانی می گویند،. .. آن کسی که از این طرف خودش را موظف دانسته بود که در مقابل این جنگ روانی بایستد و مقاومت کند جناب عمار یاسر بود. یک جا می دید اختلاف پیدا شده یک عده ای دچار تردید شدن. خودش را می رساند آنجا به سرعت، برایشان حرف می زد، صحبت می کرد، تبیین می کرد این گره ها را باز می کرد. نقش نخبگان و خواص هم این است که این بصیرت را نه فقط در خودشان، [بلکه] در دیگران بوجود بیاورند.۱۳

ابوذر غفاری

از دیگر پرچمداران بصیرت در صدر اسلام، یار با وفای رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام، ابوذر غفاری است. او دارای چنان منزلت درخشانی بود که پرتوهای خیره کننده آن از ورای قرنها هنوز چشم دل هر بیننده بصیر را می نوازد.۱۴ ابوذر، اسلام شناسی نیرومند، مکتب شناسی مقتدر، و نمونه کامل یک مسلمان حقیقی است که همواره در برابر جریان باطل به ویژه معاویه مقاومت نمود و هیچ گاه تن به ذلت نسپرد. ابوذر پیوسته حاکمان خوشگذران و تن آسای اموی را محکوم و نکوهش می کرد و با الهام از عقیده و بینش خود نسبت به حقیقت اسلام، به سرزنش آنها می پرداخت. به نقل سید قطب فریاد ابوذر ضجه ای برخاسته از روح اسلام بود.۱۵

نقل است که معاویه شبی هزار دینار برای ابوذر فرستاد تا او را تطمیع کند. ابوذر همان شب پولها را بین فقرا تقسیم کرد و از اعتراض به معاویه دست نشست. فردای آن روز معاویه کسی را فرستاد که دیشب پول را اشتباهی آوردم، آن را پس بده وگرنه دچار خشم معاویه خواهی شد! ابوذر پاسخ داد: «همه آنها را بین فقرا تقسیم کردم، سه روز به من مهلت بده تا آنها را جمع کنم.»۱۶او حاضر نشد در برابر پول و زخارف دنیا جریان باطل را تایید کند و همواره جریان حق را بر جریان باطل ترجیح داد.۱۷

ابوذر، مشعل فروزانی بود که به فرموده پیامبر خدا صلی الله علیه و آله راستگوتر از او در میان امت نبود،۱۸ یک لحظه حقانیت کسانی جز اهل بیت علیهم السلام را تصدیق نکرد و هیچ گاه در انحراف خواص نابکار شریک نشد و سعی نمود با روشنگری و بیان حقایق و دریدن پرده های جهل و خرافه، دشمنان را به عقل گرایی و منطقباوری فرا خواند.

حجر بن عدی

حجر بن عدی معروف به «حجر الخیر» از زاهدترین اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.۱۹ او بعدها در شمار اصحاب علی علیه السلام و از شیعیان مخلص و ثابت قدم آن حضرت در آمد. حجر در جنگ جمل به یاری امام علی علیه السلام برخاست۲۰ و در جریان جنگ صفین با رشادتی بی نظیر تا آخرین لحظات، در حالی که بسیاری امام را ترک کرده بودند،۲۱

در کنار علی علیه السلام حضور داشت.۲۲ وی پس از شهادت علی علیه السلام از محرّکین مردم برای بیعت با امام حسن مجتبی علیه السلام بود. در این دوران حاکم کوفه مغیره بن شعبه بود که بدگویی های فراوانی نسبت به علی علیه السلام می کرد. حجر از جمله کسانی بود که همواره نسبت به این موضوع اعتراض می کرد۲۳ و با درایت و بصیرت خویش در مقاب فتنه های دشمنان مقاومت می نمود.

فعالیتهای ضد اموی حجر در کوفه چنان پررنگ گردید که زیاد ابن ابیه که پس از مغیره حاکم کوفه شده بود به ناچار وی و شماری از یارانش را که چهارده نفر می شدند به سوی شام گسیل داشت.۳۰ پیش از رسیدن آنان به شام، معاویه افرادی را نزد حجر و یارانش فرستاد و پیشنهاد کرد اگر از علی علیه السلام بیزاری جویند، کشته نمی شوند؛ اما آنها این مطلب را نپذیرفتند؛ سپس قبرهایی برای خود کنده، شب تا صبح به عبادت گذراندند و فردای آن روز به شهادت رسیدند.۲۴

حجر بن عدی از خواص بابصیرت تاریخ صدر اسلام است که در سخت ترین شرایط دست از حمایت امام حق بر نداشت، چرا که برای صاحبان بصیرت حق  مطرح است و آنان با قطب نمای بصیرت موضع گیریهای خود را تنظیم می کنند۲۵ و در این راه تمام مشکلات را به جان می خرند و با آغوش باز به استقبال پیامدهای دفاع از حق می روند.

یاران امام حسین علیه السلام

بی گمان یاران حسین بن علی علیهماالسلام در جریان واقعه عاشورا، از برجسته ترین خواص تاریخ اسلام محسوب می شوند که با بهره مندی از بصیرت و شناخت عمیق خویش، یکی از بزرگ ترین حماسه های تاریخ را رقم زدند. نکته ای که در عملکرد حماسه آفرینان عاشورا می درخشد، شناخت امام حق و پیروی و حمایت از ایشان تا پای جان می باشد که این از بصیرت و دینداری آنها ناشی می شد.

وقتی امام حسین علیه السلام در شب عاشورا سخن از شهادت به میان آورد، همه یاران با بیعت مجدد خویش اعلام وفاداری کردند. حضرت عباس فرمود: خداوند هرگ چنین روزی را برای من نیاورد که شما را تنها گذارم. مسلم بن عوسجه گفت: من تا آخرین قطره خون در راه شما خواهم جنگید. سعد بن عبداللّه گفت: اگر هفتاد مرتبه کشته شوم و بدنم را آتش زده، خاکسترم را زنده کنند، باز هم دست از یاری شما بر نخواهم داشت. زهیر بن قین نیز گفت: دوست دارم هزار بار در راهتان کشته شوم و باز زنده شوم و جانم را فدایتان کنم. بر همین اساس، امام حسین علیه السلام در وصف یارانش فرمود: «من یارانی وفادارتر و بهتر از یاران خودم نمی شناسم.»۲۶

آری، سعادت در پیروی از رهبران راستین است. یاران امام حسین علیه السلام با اطاعت همه جانبه از امام خویش به سعادت جاوید نایل آمدند و پیام ولایت پذیری خود را به گوش همه رساندند. آنها راه درست را برگزیدند و بر آن ثابت قدم ماندند و این بزرگ ترین نشانه بصیر بودنشان بود.۲۷

از برجسته ترین یاران امام حسین علیه السلام، برادر باوفایشان حضرت ابوالفضل علیه السلام است که امام صادق علیه السلام بصیرت ایشان را چنین توصیف می کند: عموی ما عباس دارای بصیرتی نافذ و ایمانی محکم بود. او در رکاب برادر بزرگوارش ابا عبداللّه، با دشمنان پیکار کرد و خویش را به بلای نیکویی افکند و به خوبی از عهده امتحان الهی بر آمد تا شربت شهادت را نوشید.۲۸

مقام معظم رهبری نیز در خصوص بصیرت حضرت ابوالفضل علیه السلام می فرماید:

در زیارت و کلماتی که از ائمه راجع به ابوالفضل العباس رسیده است، روی دو جمله تأکید شده است؛ یکی بصیرت و یکی وفا؛ اینها (یاران امام حسین علیه السلام ) صاحبان بصیرت بودند اما او (حضرت ابوالفضل) بصیرت را بیشتر نشان داد.۲۹ از ویژگیهای خواص بصیر حق شناسی آنان است. حق مطلق خداوند متعال است۳۰ و راه رسیدن به حق، پیروی از رهبرانی است که جز به سوی خدا گام بر نمی دارند.۳۱ این مسئله بسیار مهم است. یاران حسین بن علی علیهماالسلام بی هدف و کورکورانه به کربلا نیامده بودند. آنان اهل بصیرت بودند؛ هم نسبت به درستی و حقانیت راه و رهبرشان، هم نسبت به اینکه وظیفه شان جهاد و یاری امام است.۳۲

بر همین اساس، در میان انبوه مسلمانان آن عهد، تنها این گروه محدود دور شمع ولایت گرد آمدند و جان خویش را فدای امامشان کردند. بحث زمان شناسی در حمایت از جریان حق بسیار مهم و اساسی است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «آن کس که به زمان خود عالم باشد، از هجوم شبهه ها در امان است.»۳۳

مقام معظم رهبری نیز در این خصوص می فرماید:

از هر طرف که شروع می کنید، می رسید به خواص، تصمیم گیری خواص در وقت لازم، تشخیص خواص در وقت لازم، گذشت خواص از دنیا در لحظه لازم، اقدام خواص برای خدا در لحظه لازم. اینها هست که تاریخ را نجات می دهد، ارزشها را نجات می دهد، ارزشها را حفظ می کند.۳۴

نتیجه

بررسی تاریخ صدر اسلام و عملکرد خواص آن دوران، گویاست که رفتار و عملکرد خواص در وقوع حوادث تلخ و شیرین برای عموم مسلمانان و جامعه اسلامی موثر است. آن دسته از خواص که «بصیرت» داشتند، جریان حق و امام حق را شناختند و در این مسیر تا آخرین لحظه باقی ماندند و چراغ هدایتی نیز برای دیگران شدند؛ اما خواص بی بصیرتی نیز بودند که به دلیل نا آگاهی و عدم شناخت دقیق جریان حق، با موضع گیریهای غلط، نه تنها خودشان را گرفتار جریان باطل نمودند، بلکه بسیاری از عوام را نیز از مسیر حق منحرف ساختند. بایستی تاریخ اسلام و به ویژه عملکرد خواص را همواره مورد توجه قرار داد و از آن عبرت گرفت.۳۵ خواص باید سلامت جامعه و اقتدار حکومت اسلامی را هموار مورد توجه قرار دهند. آنها باید در همه لحظات به صلاح بصیرت مجهز باشند و این تعبیر زیبا از مقام معظم رهبری را سرلوحه اعمال خویش قرار دهند:

در زندگی پیچیده اجتماعی امروز، بدون بصیرت نمی شود حرکت کرد متعهدان موجود در جامعه، از اهل سواد و فرهنگ، از دانشگاهی و حوزوی، باید به مسئله بصیرت اهمیت بدهند، بصیرت در هدف، بصیرت در وسیله، بصیرت در شناخت دشمن، بصیرت در شناخت موانع راه، بصیرت در شناخت راههای جلوگیری از این موانع و برداشتن این موانع؛ این بصیرتها لازم است.۳۶

پی نوشت ها:

۱. خواص و لحظه های تاریخ ساز، موسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران: موسسه فرهنگی قدر ولایت، ج ۲، ص ۴.

۲. سخنرانی مقام معظم رهبری در حسینیه لشکر ۲۷ محمد رسول اللّه، ۲۰ / ۳ / ۷۵.

۳. مقام معظم رهبری در تبیین واقعه عاشورا به این موضوع چنین می فرماید: «کسانی که اهل مطالعه و اندیشه اند، دنبال این قضیه تحقیق و مطالعه کنند و کسانی که اهل کار و عملند، دنبال این باشند که با چه تمهیداتی میتوان جلوی تکرار چنین قضایایی را گرفت». (از بیانات معظم له در جمع فرماندهان لشکر ۲۷محمد رسول اللّه ۲۰ / ۳ / ۷۵)

۴. ر.ک: یوسف، آیه ۱۱۱، اعراف، آیه ۱۷۶، همچنین ر.ک: نهج البلاغه (فیض الاسلام)، خطبه ۱۶، ۱۸۲ ـ ۱۶۱.

۵. به طور کل کسانی که پیش از فتح مکه، از روی میل و رغبت به خیل مسلمانان پیوستند، جزء خواص اهل حق محسوب می شوند. (ر.ک: نخبگان در آزمون، معاونت تربیت و آموزش سازمان بسیج، ص ۸۴ )

۶. رسالت خواص (نگاهی به بیانات مقام معظم رهبری در جمع فرماندهان لشکر ۲۷ محمد رسول اللّه)، سید احمد خاتمی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶، ص ۸۳.

۷. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۳.

۸. طبقات الکبری، محمد بن سعد، بیروت، دار صادر، بی تا، ج ۳، ص ۲۴۶.

۹. اسد الغابة فی معرفة الصحابه، عزالدین علی بن محمد جزری (ابن اثیر)، طهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۶ش،

ج ۴، ص ۴۴.

۱۰. اخبارالطوال، ابوحنیفه احمد ابن داود دینوری، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، ۱۳۶۴،

ص ۱۸۶.

۱۱. اعیان الشیعه، ج ۴۲، ص ۲۱۲.

۱۲. نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲.

۱۳.  بیانات مقام معظم رهبری در جمع سپاه ولی امر، ۵ / ۵ / ۱۳۸۸.

۱۴. ر.ک: جنبش های شیعی در اسلام، هاشم معروف الحسنی، ترجمه: محمدصادق عارف، مشهد: بنیاد

پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۹، ص ۲۱۶ ـ ۲۱۵.

۱۵. ر.ک: همان، ص ۲۰۹.

۱۶. همان، ص ۲۲۶ ـ ۲۲۵.

۱۷. ر.ک: ابوذر غفاری، سیدجعفر شهیدی، تهران: نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۰، ص ۴۶ ـ ۵۰.

۱۸. اسد الغابة، ج ۱، ص ۳۵۷.

۱۹. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، بیروت: دار صادر، ۱۳۲۸ ق، ج ۱، ص ۳۱۴.

۲۰. اخبار الطوال، ص ۱۸۱.

۲۱. وقعة صفین، نصر بن مزاحم منقری، تصحیح عبدالسلام هارون، قم: منشورات مکتبة آیة اللّه المرعشی

النجفی، ۱۴۰۲ ق، ص ۱۰۴.

۲۲. الغارات، ابی اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی، تحقیق سیدجلال الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی،

چاپ دوم، ۲۵۳۵، ج ۲، ص ۸۱.

۲۳. الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، بیروت، موسسه جمال للطباعة و النشر، بی تا، ج ۱۷، ص ۱۳۴.

۲۴. تاریخ الطبری، ابن جعفر محمد بن جریر طبری، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۸۷۹ م، ج ۴،

ص ۱۹۹.

۲۵. ر.ک: اخبار الطوال، ص ۲۷۱.

۲۶. رسالت خواص، ص ۲۸.

۲۷. بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۹۲؛ الارشاد، شیخ مفید، تحقیق حسن الامین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات،

۱۴۰۳ ه / ۱۹۸۳ م، ج ۲، ص ۹۱.

۲۸. جام عبرت، سیدحسین اسحاقی، ص ۱۵۳.

۲۹. اعیان الشیعة، سید محسن الامین، ج ۷، ص ۴۳۰.

۳۰. سخنرانی مقام معظم رهبری در خطبه های نماز جمعه، تاسوعای ۱۳۷۹. برای آگاهی بیشتر ر.ک: قیام و حیات حسینی، موسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران، ۱۳۸۵، ص ۴۴۲ ـ ۴۴۴.

۳۱. حج: آیه ۶؛ لقمان: آیه ۳۰.

۳۲. ر.ک: معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص ۳۲.

۳۳. پیامهای عاشورا، جواد محدثی، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۲۰۴.

۳۴. تحف العقول، ص ۲۶۱؛ به نقل از الحیاة، محمد رضا حکیمی و دیگران، ترجمه احمد آرام، ج ۲، ص ۴۷۵.

۳۵. سخنرانی مقام معظم رهبری در حسینیه لشکر ۲۷ محمد رسول اللّه، ۲۰ / ۳ / ۷۵.

۳۶. رهبر معظم انقلاب در این خصوص می فرماید: «در دو بخش باید رویش بحث و کار شود، یکی بخش تاریخی قضیه است، نمونه هایی که در تاریخ فراوان هست، پیدا شود و ذکر شود که کجا خواص باید عمل می کردند و عمل نکردند، اسم این خواص چیست؟ چه کسانی هستند و یک بخش دیگری که باید کار شود، تطبیق با وضع هر زمان است. یعنی در هر زمان، طبقه خواص چگونه باید عمل بکنند که به وظیفه شان عمل کرده باشند.» (سخنرانی مقام معظم رهبری در حسینیه لشکر ۲۷ محمد رسول اللّه، ۲۰/ ۳۰ ۷۵)

منبع: مجله  حصون،  مرداد و شهریور ماه ۱۳۸۹ ، شماره ۲۵