زگهواره تا گور دانش بجوی

معجزه ی پیامبر اسلام(ص) قرآن است که کتابی سراسر معرفت و حکمت است و این خود نشان از اهمیت علم در اسلام دارد. چراکه معجزه ی انبیا دیگر کتاب نبوده و معجزه هایی داشته اند که مشاهده ای و وقوعی بوده است. تنها معجزه‎ی اسلام، قرآن است که دانش و علم را شامل می شود. دیگر ادیان هم به علم اشاره هایی داشته اند؛ اما نه بدین گونه که در اسلام مطرح است. در اسلام، آغاز و میانه و خاتمه ی راه، با علم و معرفت سنجیده می شود و عالم و دانشجو از ثواب و قرب فراوانی برخوردار هستند و روایت ها و سفارش های بی شماری در این مسئله وارد گردیده است.

کتاب آسمانی ما، قرآن، سخن خود را با «خواندن»، «علم» و «کتابت» آغاز کرده و پیوسته مسلمانان را به تفکر و تدبر در هرچه آفریده شده است، فرا می خواند. اهمیت و عظمت مقام علم، در حدی است که خداوند در قرآن به پیامبرش دستور می دهد: «[ای پیامبر!] بگو: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند برابرند»(زمر، آیه ی۹)؟ در برابر این پرسش، هر خردمندی گواهی می دهد که هرگز نادان با دانشمند، در فضیلت یکسان نیست. خداوند، آموختن علم را بر هر انسانی واجب دانسته و از این رو می فرماید: «خداوند، مرتبه ی اهل ایمان را بلند فرموده؛ ولی مرتبه ی صاحبان دانش را به مراتب فزونی بخشوده است»(مجادله، آیه ی۱۱). جوینده‎ی علم و طالب کمال را از گهواره تا گور می داند و یکی از بزرگ ترین ارزش های اسلامی را کسب دانش و علم می داند.

• آن چه در مقابل پدر معنوی انسان باید رعایت شود!
 مهم ترین و پرارزش ترین آداب و وظایف در باب وظایف دانشجو در مقابل استاد خویش، این است که دانشجو باید درباره ی کسی که سرمایه ی علمی خویش را از ناحیه ی او به دست می آورد و حُسن خُلق و آداب و آئین های رفتار خود را تحت رهبری او فراهم می کند، مطالعه و بررسی کند. از آن جا که جایگاه استاد در اسلام بسیار مهم و رفیع است، تا حدی که به عنوان پدر معنوی انسان مطرح گردیده؛ لذا دانشجو از دیدگاه اسلام پای کرسی هر استادی زانو نمی زند، بلکه براساس معیارهای مشخصی که در دین اسلام مطرح گردیده به دنبال استادی می گردد که درخور چنین جایگاهی باشد تا بتواند روح، عقل و فکر خود را هم چون زمینی مستعد در اختیار او بگذارد تا استاد شایسته نیز در این زمین به جای پرورش علف های هرز، درختانی بارور را به ثمر رساند. شاگرد باید استادی را انتخاب کنند که از لحاظ شایستگی در حدّ کمال بوده و دین داری او محرز و مراتب شناخت و معرفت او مسلّم و به پاک دامنی معروف بوده و صیانت نفس او در برابر خواهش های دل، مشهور باشد و مروّت و جوان مردی و احترام او به افکار عمومی و انصراف او محرز باشد. هم چنین از نظر فنّ تعلیم به عنوان فردی با کفایت تلقّی گردد و از لحاظ تفهیم مطالب علمی، از بیانی رسا و ذهنی پویا و شرایط مطلوبی برخوردار باشد. دانشجو باید بر این اساس بیندیشد که استاد و معلّم او، پدر واقعی و روحانی وی (و خود او به منزله ی فرزند روحانی او) است. پدر (و فرزند) روحانی از پدر (و فرزند) جسمانی، با ارزش تر و ارجمندترند.

«دانشجو به عنوان فردی که در پی کسب علم و دانش است، باید مقام استاد را مورد تکریم قرار داده و در برابر وی خاشع باشد، زیرا استاد، فردی است که علم و تجربه های مشقّت وار یک عمر را به دانشجویان انتقال داده و هم چون پدر یا مادری دل سوز در مسیر کسب علم دانشجو از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نکرده و با جان و دل به انتقال علوم می پردازد، از این رو بر دانشجو واجب است که با قدردانی از وی همواره مانند فرزندی صالح، مقام پدری (استاد) را پاس دارد» (جلسه ی دانشگاه تهران ۲۲/۲/۷۷). نسبت به استاد و راهنمایی هایش خاضع بماند، آن چنان که بیمار، مطیع پزشک راهنما و در پی به کار بستن دستورهای اوست.

• دانشجو، قشری پیش رو!
دانشجویان، فلسفه ی محوری وجود دانشگاه هستند. با آنان، سلسله ی تعلیم و تربیت نسل فرهیخته ی جامعه، تداوم می ‎یابد و آینده ‎ی علمی جوامع رقم می خورد. این نسل، دارای خصلت های خاص هستند. بدون شناخت آن، نمی توان به این مجموعه راه برد و در تعلیم و تربیت و همراهی و هم دلی با آنان توفیق یافت. دانشجویان، قشر پیشتار جوامع هستند. اندیشه های نو و نهضت های اجتماعی در سده های اخیر، عمدتاً در بستر جنبش های دانشجویی شکل گرفته اند و یا به گونه ای با آن مربوط بوده اند. مقام معظم رهبری، ضمن تأکید بر این نکته، به چون و چرایی آن پرداخته اند و تحلیل روشنی از این خصلت ممتاز نسل دانشجو ارائه کرده اند: «در همه جای دنیا، دانشجویان یکی از قشرهای پیش رو هستند؛ علت هم واضح است. روح ناآلوده ی جوان، هنگامی که با ذهن و فکر روشنِ ناشی از تحصیل و بابصیر و آگاه همراه می شود، ترکیب خیلی ممتاز و فاخری به وجود می آورد. آن ترکیب، همان دانشجو است. به همین خاطر است که دانشجویان همیشه از قشرهای پیشتازند. در مملکت ما هم همین طور بوده است»(دیدار با دانشجویان حزب جمهوری اسلامی، ۱/۲/۱۳۶۳)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ۵۲ ).

• دانشجو، نسلی حساس و آماده ی برانگیختگی!
ترکیب سن جوانی و طبقه ‎ی روشن فکری، موجب می شود که نسل دانشجو، نسل حساسی باشد. نسل دانشجویی، باروت آماده ‎ی انفجار را می ماند که با تلنگرهای نامساعد، می تواند به آشفتگی اوضاع جاری رو بیاورد: «مادامی که دانشگاه جای جوانانی است که فاصله ی سنی تقریباً مشخص هفت، هشت، ده ساله دارند، و مادامی که در دانشگاه، دانش و به تبع آن روشن فکری، در این سن به این نسل منتقل می شود، همواره باید از دانشگاه انتظار برانگیختگی داشت» (دیدار با اعضای شورای مرکزی انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها، ۱۸/۶/۱۳۶۹) (حدیث ولایت، ج۵، ۱۳۷۶،۱۴۳).

• دانشجو، آرمان گرا و انقلابی!
دانشجو روحیه ی انقلابی دارد؛ تسریع در امور را می طلبد؛ محافظه کاری و عمل کرد گام به گام را نمی پذیرد؛ آرمان گرایی، او را به اندیشه ها و تلاش های حاد فرا می خواند و در جذبه ی شعارهای تند و داغ قرار می گیرد: «در محیط دانشگاه، بایستی به این نکته خیلی توجه کرد؛ آن گاه روحیه ی انقلابی دانشجویان را در نظر گرفت. این دانشجویان بایستی مثل قشر دانشجو در همه جای دنیا، کسانی باشند که جزو پیش برندگان انقلاب و جزو پایه های اصلی انقلاب باشند و نسبت به مسائل انقلابی هرگز احساس سردی نکنند... روحیه ی انقلابی این ها در دانشگاه نباید ضربه بخورد» (دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰/۹/۱۳۷۰)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ۵۴).

• دانشجو، پرسش گر و متفکر انتقادی!
دانشجو، به طور طبیعی پرسش گر است؛ با تفکر انتقادی با مسائل پیرامونی برخورد می کند؛ شیوه ی اعتراض و پرخاش را پیش می گیرد و در برابر لغزش ها واکنش سریع نشان می دهد: «ما نباید انتظار داشته باشیم که دانشجو جماعت، سیاست های دستگاه های اجرایی را به طور کامل و با همه ی وجود بپذیرد و قبول بکند. البته باید در مقابل سیاست های مسئولان دستگاه تسلیم شد؛ در این شکی نیست. وقتی که دستگاه ها و مجریان کشور تصمیمی می گیرند، آن تصمیم برای افرادی که در محدوده ی کار آن ها هستند، واجب الإطاعه است؛ اما باید این حق را به دانشجو داد که به مقتضای جوانی و به مقتضای آن روحیه ی شور و نشاط و شوقی که دارد، حالت سؤالی داشته باشد، احیاناً اعتراضی داشته باشد، پیش نهادی داشته باشد. در محیط دانشگاه، این ها را بایستی تحمل کرد و پذیرفت. این، از جمله ی عواملی است که آن شور و نشاط را در آن ها زنده نگه می دارد» (دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰/۹/۱۳۷۰)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ۵۵).

• دانشجو، روشن فکر و صاحب عقیده!
 دانشجو، طالب آگاهی است؛ برای حضور خود در دانشگاه، منزلت می بیند؛ رهیابی به راه های پُرپیچ وخم را فضیلت می شمرد و تلاش می کند که از دیدگاه ها، مکاتب و نظریه های گوناگون اطلاع یابد: «دانشجو به طور طبیعی روشن فکر است؛ یعنی جزء گروه های روشن فکر قهری است و نسبت به اوضاع جاری کشور، صاحب نظر و صاحب فکر و صاحب عقیده است و می خواهد اظهار نظر بکند» (دیدار با اعضای شورای مرکزی نمایندگان ولی فقیه در دانشگاه های کشور و مسئولان دفاتر نمایندگی ۸/۷/۱۳۶۹)، (حدیث ولایت، ۱۳۷۶،ج ۵، ص۲۱۸).

• نبض انقلاب در دانشگاه می زند!
 مقام معظم رهبری در رابطه ی مطلوب «دانشگاه» و «انقلاب» چنین فرموده اند: «دانشگاه لاابالی و بیگانه از ارزش های دینی و بی تفاوت و خون سرد نسبت به مفاهیم و جهت گیری های انقلابی، دانشگاهی که در او نبض انقلاب نزند، دانشگاهی که اعضایش -چه دانشجو و چه استاد- نسبت به حرکت انقلابی ملّت ایران و برای پیشاهنگی و پیش قراولی، احساس تکلیف نکند و نقش درجه ی یک را در کار انقلاب نداشته باشد، دانشگاهی نیست که امیدبخش و تضمین کننده ی آینده و موردنظر امام(ره) باشد»(مراسم بیعت دانشجویان و دانشگاهیان۲۳/۳/۱۳۶۸)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ص۲۷۵).

• دانشجویی نباشید که فقط دنبال نان و نام می رود!
معظم له در پیامی دو محور اساسی را برای دانشجویان برشمردند: «نسل جوان دانشجو در قبال انقلاب دو مسئولیت اختصاصی را بر دوش می کشد: نخست، پیش رو و پیش گام و راه گشا بودن، و آن گاه برآوردن نیاز علمی جامعه و به خودکفایی رساندن جامعه در بخش متخصصین و سررشته داران خلاقیت و ابتکار علمی»(گردهمایی انجمن های اسلامی دانشجویان، ۱۰/۸/۱۳۶۰)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ۲۷۵).

دو مسئولیت یاد شده، جامع رسالت دانشجو و دانشگاه در نظام و انقلاب است. ارتقای سطح علمی جامعه بر دانشجو و دانشگاه تکلیف اساسی است؛ و به هیچ بها و بهانه ای نمی توان از آن چشم پوشید. نباید به دعوی تکالیف سیاسی و انقلابی، از مرتبت علم و تحقیق در دانشگاه کاست و آن را از رونق لازم فرود آورد؛ زیرا بی تردید دولت و نظام انقلابی، متضرر اصلی خواهد بود و در درازمدت و کوتاه مدت، آسیب های عقب ماندگی را متحمل خواهد شد. «از سوی دیگر، دانشگاه نباید به بهانه ی دانش اندوزی، تکلیف انقلابی را از خود نجوید و نقش پیش گامی را از کف بدهد و به مکتب خانه ای بی تعهد بدل شود»(دفتر مقام معظم رهبری، ۱۳۷۶، ۲۷۵). «آن مشکلی که به نظر بعضی ها شاید مهم ترین است، مشکل بی هویتی و عدم درک رسالت واقعی در قبال جامعه، در قبال خودش و در قبال تاریخ و آینده است. دانشجو حقیقتاً نمی داند که چه کاره است. او نمی داند که الآن چه کاره است و در آینده چه نقشی خواهد داشت؛ مثل کاسبی که به دنبال نان و نام می دود و زندگی می کند. به عبارت دیگر، رسالت حقیقی دانشجو، برای خود او درست روشن نیست»(دیدار با اعضای شورای نمایندگان ولی فقیه در دانشگاه ها، ۸/۷/۱۳۶۹)، (حدیث ولایت، ۱۳۷۶، ج۵، ص۲۱۹).

• حرمت نهادن به علم و دانش پژوهی
 در آداب تعلیم و تعلم باید به آداب دانش پژوهی بنگریم؛ راه و رسم علم آموزی را بیابیم و ارتقای علمی را در گروی آن بدانیم. «بارها گفته ایم و صد بار دیگر هم خواهیم گفت؛ و اگر دانشجو و استاد و مدیر و مسئول و وزیر از ما توصیه ای بخواهند، توصیه ی ما همین خواهد بود که: با علم و تحقیق و کاوش، این اقیانوس عظیمی که خدای متعال در برابر انسان قرار داده است و قدرت ژرف کاوی در این اقیانوس را هم به انسان داده، هرچه می توانید پیش بروید و عمق یابی کنید. بنابراین، علم برای امروز و فردای ما حیاتی است. ما هر کار دیگری بکنیم، اگر در علم تهی دست باشیم، آن کارها، کارهای عقیم و بی عاقبتی خواهد بود(دیدار رؤسای دانشگاه ها، ۲۳/ ۵/ ۱۳۸۵). حفظ و اعتلای روح علمی در دانشگاه، به تغییر فضای هندسی ارزشی وابسته است. در محیط دانشگاه، باید «علم» منزلت واقعی خود را بیابد؛ در صدر منزلت ها بنشیند و از حاشیه بودن و یا حتی مطرود شدن در امان باشد.

• عمل صالح امروز ما چیست؟
توجه به جان مایه ی دانشگاه -که دانش پژوهی است ایجاب می کند که مدیران دانشگاه ها، اساتید و دانشجویان، از این منظر به محیط دانشگاه بنگرند و آن را کانون تعلیم و تعلم بدانند و تحصیل را وظیفه ی اصلی خویش بشمارند: «امروز آن عمل صالح، عبارت است از درس خواندن. شما این را به عنوان یک طرز فکر قطعی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی بپذیرید؛ شکی در این نیست. دانشگاه ها باید مرکز درس و مرکز علم باشند»(دیدار با دانشجویان حزب جمهوری اسلامی۱/۲/۱۳۶۳)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ص۱۱۷).

• علم پژوهی، محور وستون فقرات دانشگاه!
 نمی توان از حرمت دانش و علم سخن گفت؛ ولی به موانع آن، میدان ظهور داد و یا از تلاش لازم در زمینه سازی های رفع آن دریغ کرد: «محور و ستون فقرات همه ی کارهای دانشگاه، دانش پژوهی است... اگر واقعاً قبول داریم که دانشگاه برای دانش پژوهی است، پس اولین وظیفه ی همه ی عناصر دانشگاهی ـاعم از دانشجو و استاد- این است که این محیط را، محیط دانش کنند و به آن کمک کنند و از هرچیزی که جلوی آن را می گیرد، ممانعت کنند»(دیدار با دانشجویان حزب جمهوری اسلامی ۱/۲/۱۳۶۳)، (دانشگاه و دانشجو، ۱۳۷۶، ص ۱۱۸). تعمیق تفکر علم‎جویی در نسل دانشجو، این امکان را می دهد که دانشجویان در پیش روی جامعه ی اسلامی، نقش خویش را بهتر ایفا کرده و جایگاه مشارکتی- هدایتی خود را در موفقیت های مختلف در تمامی عرصه ها در کشور تثبیت کنند.

منابع:
- قرآن کریم.

- مقام معظم رهبری (۱۳۷۶)، دانشگاه و دانشجو، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

- مقام معظم رهبری (۱۳۷۶)، حدیث ولایت، ج۵، نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

برگرفته از:  پیام زن،  آذر ماه سال ۱۳۹۲، شماره ۲۶۱ ، مریم محمدی