شناختنامه شیخ مفید( ره)

محمَّد بن محمَّد بن نعمان بن عبدالسَّلام حارثی مذحجی عکبری (۳۳۶-۴۱۳ق)، معروف به شيخ مفيد،  ابن المعلّم، عکبری  و بغدادی، فقیه و متکلم، از علمای برجسته شیعه قرن ۴ هجری قمری، در سال ۳۳۶ هجری در روستای عکبرا در ده فرسخی بغداد، در خانوده مذهبی متولد شد.

ازآن جا که پدر او شخصی پارسا بود و به تعلیم و تریبت، اشتغال داشت، به ابن المعلّم لقب یافته بود و درخصوص ملقب‌شدن به مفید هم به جهت خطاب مبارک امام زمان عج در توقیعاتشان به وی، حضرت مهدی عج وی را به شخ مفید خطاب داشته اند، همچنان که گفته‌اند: در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت، توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند.

جهان اسلام در حیات شیخ مفید

در اواسط قرن چهارم با روی کارآمدن دولت شیعی آل بویه، محدودیت شیعیان به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش یافت.

دو سال پیش از ولادت شیخ مفید، احمد معزّالدوله در سال ۳۳۴ ه.ق، با ورود به بغداد و تأسیس شاخه ای از آل بویه، در این شهر صحنه نوینی در تاریخ بغداد گشود و فرصتی برای شیعیان فراهم شد تا عقاید حقه خود را نشر دهند.

و در سال ۳۶۷ه.ق، با ریاست عضدالدوله، بغداد رونق تازه یافت و شور علمی قابل نوجهی بدست آورد و به عنوان مرکز دینی قرار گرفت. شیخ مفید در همین دوران می زیست و با توجه با اوضاع، از مقام و منزلت خاصی برخوردار بود و مرجع قدرتمند و رهبر اندیشمند مسلمانان و شیعیان بود.

با وفات عضدالدوله، دشمنی با شیعه مجدد پدیدار شد و با روی کار آمدن قادر، خلیفه عباسی در سال ۳۸۱ه.ق، خلافت عباسی تجدید حیات یافت و از نفوذ آل بویه کاسته شد و آشوب های مذهبی، فتنه انگیزی عیّاران سخن سرایی قصه خوانان، خطابه های واعظان بی سواد و آشوب طلبی سیاست پیشه گان دوران پرالتهاب و مملو از پیکارهای عقیدتی را به همراه داشت.

دراین دوران بود که تدبیر عالمانه شیخ مفید، راه را بر کج روان بست و وعده های دروغین« مدینه فاضله» توسط افراد منحرف را برملا ساخت.

شیخ مفید، استاد بحث و فحص با مخالفان و توانا در پاسخ های جدی و متین و استدلال های مخالفان. نظر سایر مذاهب را می شنید و به هریک جوابی منطقی ارائه می داد و تا بدانجا پیش می رفت که هرگزوهی از آنان که در مناظره با وی شرکت می کردند، ساعتی به سکوت بسنده می کردند.

؛ وی با بسیاری از بزرگان مذاهب و مسالک فکری بحث و مناظره داشت و مباحثات او با ابوبکر باقلانی، پیشوای اشاعره آن زمان، و همچنی بزرگان متعزله مشهور است.

کسب علوم

شیخ مفید، دوران کودکی اش تحت تعلیم پدرش بود و به گونه ای مراحل حفظ حدیث و تحدیث و فهم آن را سریع فراگرفته بود که در پنج سالگی برای او از ابن ابی اِلیاس، اجازه رواین گرفتند و در سن فت سالگی از ابن سمّاک نقل روایت کرده است.

او از محضر بیش از ۷۰ نفر از بزرگان شیعه، بهره علمی برد.

کلام وعقاید از محضر: مظفربن محمد- ابویاسر- ابن جنید اسکافی

فقه را از محضر: ابن قولویه

علم روایت را از محضر: ادیب و مورخ چیره دست، محمدبن عمران مرزبانی

از دیگر اساتیدش: حمزه طبری- ابن داوود قمی- صفوان- شیخ صدوق

شیخ مفید روشی متفاوت با دوره پیش از خود در فقه شیعه پایه‌گذاری کرد. اصول فقه را با سبکی شیوا و دلپذیر فراهم آورد، علم کلام را از غنای یسشنری برخوردار کرد و در اصول دین و عقاید، موضوعات خاصی چون اثبات امامت امیرالمؤمنین ع را از قرآن به طور بسیار نفیس تدوین نمود.

مفید در عصر خویش از مبتکرین علم کلام و فقه استدلالی است. در زمان شیخ صدوق( استاد شیخ مفید)، به طریقی ساده با استفاده از آیات و اخبار به دستورات دینی عمل می شد ولی زمان وی دانشمندان فِرَق اسلامی با استفاده از مبانی علم کلام و اصول فقه استدلالی قصد پیشرفت  دداشتند که جناب مفید با استفاده از افکار ابن عقیل ها و دیگر دانشمندان مکتب خود، مؤسس و پایه گذار علم کلام و اصول فقه استدلالی و منطقی گردید، در حقیقت راهی که اعلام مذاهب مخنلف در صدد پی ریزی اش بودند در کرسی درس و بحث مفید به مراحل نهائی خویش رسیده بود.

در آینه نگاه اندیشمندان

شیخ طوسی، سید شرف الدین عاملی، علامه بحرالعلوم و بسیاری دیگر از علمای شبعه و در بین دانشمندان اهل تسنن افرادی همچون این ندیم، ابن جوزی، ابن حجر عسقلانی و دیگران، زبان به تمجید وی گشوده اند.

نجاشى، شاگرد نامدار و مورد اعتماد شيخ مفيد در بارۀ او می‌گوید: «محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان بن سعيد بن جبير، شيخ و استاد ما است - كه رضوان خدا بر او باد - فضل او در فقه و حديث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است كه توصيف شود. او تأليفات متعددى دارد.»

شيخ طوسى، شاگرد ارزندۀ مكتب او، در بارۀ استاد در «فهرست» مى‌نويسد: «محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم، از متكلمان اماميه است. در عصر خويش رياست و مرجعيت شيعه به او منتهى گرديد. در فقه و كلام بر هر كس ديگر مقدم بود. حافظۀ خوب و ذهنى دقيق داشت و در پاسخ به سؤالات، حاضرجواب بود او بيش از ۲۰۰ جلد كتاب كوچك و بزرگ دارد.»

ابن حجر عسقلانى نيز دربارۀ او مى‌گويد: «او بسيار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسيارى از محضر او بهره بردند. او بر تمام شیعیان حق دارد. پدرش در «واسط» زندگى می‎كرد و به آموزگارى مى‌پرداخت و در «عكبرى» كشته شد. گفته مى‌شود كه عضد‌الدوله به ملاقات او مى‌شتافت و هنگام مريضى به عيادت او مى‌رفت.

عماد حنبلى، يكى ديگر از دانشمندان اهل سنت دربارۀ او مى‌گويد: «او بزرگى از بزرگان اماميه و رئيس بخش فقه و كلام و مباحثه مى‌باشد. او با پيروان هر عقيده به مباحثه و مناظره مى‌پرداخت. موقعيت شايان توجهى در تشكيلات دولت آل بويه داشت. او صدقۀ فراوان مى‌داد. بسيار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوش‌لباس بود.

او مورد زيارت و ملاقات عضد‌الدوله قرار مى‌گرفت. نزديك ۷۶ سال عمر كرد و بيش از ۲۰۰ جلد تألیف دارد. تشييع جنازۀ او شهرت دارد. در تشييع او بيش از ۸۰ هزار نفر از شیعیان شركت جستند و درگذشت او در ماه رمضان بود. رحمت خدا بر او باد...».

بحرالعلوم در توصیف شیخ مفید گفته است:« تمام فضایل و جمیع محاسن علمی و عملی بصیرت و دانایی حلم و تواضع بردباری در وجود او متمرکز بود در عین حال به موقع حاضر جواب و احخاطه کامل به تمام شئون مسائل مختلف در علوم مختلف از فرق مسلمین را دارا بود که باعث اتبصار دوست و دشمن گردید و همگان اعتراف به فضل و دانش او داشتند.»

شاگردان

شیخ مفید شاگردان بسیاری پرورش داد که برخی از آنان علماء صاحب‌نام شیعه بوده‌اند. افراد زیر از جمله آنها هستند:

سید مرتضی (درگذشت۴۳۶ق)

سید رضی (درگذشت۴۰۶ق)

شیخ طوسی (درگذشت۴۶۰ق)

نجاشی (درگذشت۴۵۰ق)

سلَّار دیلمی (درگذشت۴۶۳ق)

ابوالفتح کراجکی (درگذشت۴۴۹ق)

ابویعلی محمّد بن حسن جعفری (درگذشت۴۶۳ق).

آثار

بنا بر نقل شيخ طوسى، شاگرد برجستۀ شيخ مفيد، وى بالغ بر ۲۰۰ عنوان كتاب تأليف نموده است، از جمله:

المقنعة

الفرائض الشرعية

أحكام النساء

الكلام في دلائل القرآن

وجوه إعجاز القرآن

النصرة في فضل القرآن

أوائل المقالات

نقض فضيلة المعتزلة

الإفصاح

الإيضاح

و ...

منابع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلامی و ایران، علی اکبر ولایتی، ص ۳۵۱- علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی، م-جرفادقانی، ص ۱۶-۱۸- محمدجواد شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ، ص۷-۹- ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، ص۱۴۳تا۱۴۴- گلشن ابرار، جلد۱، جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، ص ۵۳- ۵۵- مکاشفه و کرامات نامداران، حمید احمدی، ص ۱۰۰-۱۰۱

توقیعات امام زمان( عج) به شیخ مفید