♦ جزء هشتم ♦
♦ انعام، آیه ۱۱۸
از (گوشت) آنچه نام خدا (هنگام سر بريدن) بر آن گفته شده، بخوريد (و غير از آن نخوريد) اگر به آيات او ايمان داريد!
تزکیه حیوانات با نام خدا
در آيات گذشته با بيانات گوناگونى حقيقت توحيد، اثبات و بطلان شرك و بت پرستى آشكار گرديد. يكى از نتائج اين مسئله اين است كه مسلمانان بايد از خوردن گوشت حيواناتى كه به نام" بتها" ذبح مىشد خوددارى كنند، و تنها از گوشت حيواناتى كه به نام خدا ذبح مىگرديد استفاده نمايند، زيرا مشركان عرب يكى از عبادتهايشان اين بود كه براى بتها قربانى مىكردند و از گوشت آنها به عنوان تبرك مىخوردند و اين موضوع يك نوع بت پرستى بوده است.
لذا نخست مىگويد:" از چيزهايى بخوريد كه نام خدا بر آن برده شده است اگر به آياتش ايمان داريد" (فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ بِآياتِهِ مُؤْمِنِينَ).
يعنى ايمان تنها ادعا و گفتار و عقيده نيست بلكه بايد در لابلاى عمل نيز آشكار گردد كسى كه به خداى يكتا ايمان دارد تنها از اين گوشتها مىخورد.
البته امر" كلوا":" بخوريد" در اينجا به معنى وجوب خوردن از چنين گوشتهايى نيست بلكه در حقيقت منظور از آن مباح بودن اينها و حرام بودن غير آن است.
ضمنا روشن مىشود كه تحريم گوشتهايى كه نام خدا به هنگام ذبح آنها برده نشده، نه از نظر جنبههاى بهداشتى است تا گفته شود چه اثرى در بردن نام است بلكه مربوط به جنبههاى معنوى و اخلاقى و تحكيم پايه توحيد و يگانه پرستى است.
تفسير نمونه، ج۵، ص: ۴۱۹
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
♦ انعام، آیه ۱۲۱
و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده، نخوريد! اين كار گناه است؛ و شياطين به دوستان خود مطالبى مخفيانه القا مىكنند، تا با شما به مجادله برخيزند؛ اگر از آنها اطاعت كنيد، شما هم مشرك خواهيد بود!
حرمت أکل گوشت غیر مذکی
در آيات گذشته روى جنبه مثبت مساله يعنى خوردن از گوشتهاى حلال تكيه شده بود، ولى در اين آيه- براى تاكيد هر چه بيشتر- روى جنبه منفى و مفهوم آن تكيه نموده و مىگويد:" از گوشتهايى كه نام خدا به هنگام ذبح بر آنها برده نشده است نخوريد" (وَ لا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ).
سپس با يك جمله كوتاه مجددا اين عمل را محكوم كرده مىگويد:
" اين كار فسق و گناه و خروج از راه و رسم بندگى و اطاعت فرمان خدا است" (وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ).
و براى اينكه بعضى از مسلمانان ساده دل تحت تاثير وسوسههاى شيطانى آنها قرار نگيرند اضافه مىكند:" شياطين مطالب وسوسهانگيزى به طور مخفيانه به دوستان خود القا مىكنند، تا با شما به مجادله برخيزند (وَ إِنَّ الشَّياطِينَ لَيُوحُونَ إِلى أَوْلِيائِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ).
ولى به هوش باشيد" اگر تسليم وسوسههاى آنها شويد شما هم در صف مشركان قرار خواهيد گرفت" (وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ).
اين مجادله و وسوسه شايد اشاره به همان منطقى باشد كه مشركان به يكديگر القا مىكردند (و بعضى گفتهاند مشركان عرب آن را از مجوسيان آموخته بودند)
تفسير نمونه، ج۵، ص: ۴۲۳
كه اگر ما گوشت حيوان مرده را مىخوريم به خاطر آن است كه خدا آن را كشته و از حيوانى كه ما مىكشيم بهتر است يعنى نخوردن مردار يك نوع بىاعتنايى به كار خدا است!.
غافل از آنكه آنچه به مرگ طبيعى مىميرد علاوه بر اينكه غالبا بيمار است، سر بريده نيست و خونهاى كثيف در لابلاى گوشتهاى آن مىمانند و مىميرند و فاسد مىشوند و گوشت را هم آلوده و فاسد مىكنند، به همين دليل خداوند دستور داده تنها از گوشت حيواناتى بخورند كه با شرايط خاصى ذبح شده و خون آن بيرون ريخته است.
ضمنا از اين آيات استفاده مىشود كه ذبيحههاى غير اسلامى حرام است، زيرا- علاوه بر جهات ديگر- آنها به هنگام ذبح مقيد به بردن نام خدا بر آن نيستند.
تفسير نمونه، ج۵، ص: ۴۲۴
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، آیه ۱۴۱
اوست كه باغهاى معروش [باغهايى كه درختانش روى داربستها قرار دارد]، و باغهاى غير معروش [باغهايى كه نياز به داربست ندارد] را آفريد؛ همچنين نخل و انواع زراعت را، كه از نظر ميوه و طعم با هم متفاوتند؛ و (نيز) درخت زيتون و انار را، كه از جهتى با هم شبيه، و از جهتى تفاوت دارند؛ (برگ و ساختمان ظاهريشان شبيه يكديگر است، در حالى كه طعم ميوه آنها متفاوت مىباشد.) از ميوه آن، به هنگامى كه به ثمر مىنشيند، بخوريد! و حقّ آن را به هنگام درو، بپردازيد! و اسراف نكنيد، كه خداوند مسرفان را دوست ندارد
وجوب پرداخت زکات
در آيات گذشته از اين سوره، سخن از احكام خرافى بت پرستان در ميان بود، كه از زراعت و چهارپايان نصيبى براى خدا قرار مىدادند، و عقيده داشتند كه اين سهام بايد به شكل مخصوصى مصرف گردد، و سوار شدن بر پشت بعضى از چهارپايان را تحريم مىكردند و بچههاى خود را براى بعضى از بتها قربانى مىنمودند.
آيه شریفه و آيهاى كه بعد از اين مىآيد در حقيقت پاسخى به تمام اين احكام خرافى است، زيرا صريحا مىگويد:
خالق تمام اين نعمتها خدا است، او است كه همه اين درختان و چهارپايان و زراعتها را آفريده است و هم او است كه دستور داده از آنها بهره گيريد و اسراف نكنيد، بنا بر اين غير او نه حق" تحريم" دارد و نه حق" تحليل".
در اين آيه به چند موضوع اشاره شده است كه هر كدام در حقيقت نتيجه ديگرى است.
نخست مىگويد:" خداوند همان كسى است كه انواع باغها و زراعتها با درختان گوناگون آفريده است كه بعضى روى داربستها قرار گرفته، و با منظره بديع و دلانگيز خود چشمها را متوجه خويش مىسازند، و با ميوههاى لذيذ و پر- بركت كام انسان را شيرين مىكنند، و بعضى بدون احتياج به داربست بر سر پا ايستاده و سايه بر سر آدميان گسترده، و با ميوههاى گوناگون به تغذيه انسان خدمت مىكنند"
سپس اشاره به دو قسمت از باغها و جنات كرده مىگويد:" و همچنين درختان نخل و زراعت را آفريد"
ذكر اين دو بالخصوص به خاطر آن است كه از اهميت ويژهاى در زندگانى بشر و تغذيه او برخوردارند (توجه داشته باشيد كه" جنت" هم به باغ و هم به زمينهاى پوشيده از زراعت گفته مىشود).
«جَنَّاتٍ»، باغهاى پر درخت و زمينهاى پوشيده از زراعت است. «معروش»، درختى است كه نياز به داربست دارد. «اكل» به معناى مأكول و خوراكى است.
بعد اضافه مىكند كه" اين درختان از نظر ميوه و طعم با هم متفاوتند يعنى با اينكه از زمين واحدى مىرويند هر كدام طعم و عطر و خاصيتى مخصوص به خود دارند، كه در ديگرى ديده نمىشود"
سپس اشاره به دو قسمت ديگر از ميوههايى مىكند كه فوق العاده مفيد و داراى ارزش حياتى هستند، و مىگويد:" همچنين زيتون و انار" (وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ) انتخاب اين دو، ظاهرا به خاطر آن است كه اين دو درخت در عين اينكه از نظر ظاهر با هم شباهت دارند، از نظر ميوه و خاصيت غذايى بسيار با هم متفاوتند لذا بلافاصله مىفرمايد" هم با يكديگر شبيهند و هم غير شبيه" (مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ) پس از ذكر اين همه نعمتهاى گوناگون، پروردگار مىگويد:" از ميوه آنها به هنگامى كه به ثمر نشست، بخوريد ولى فراموش نكنيد كه به هنگام چيدن، حق آن را بايد ادا كنيد" (كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ).
و در پايان، فرمان مىدهد كه" اسراف نكنيد، زيرا خداوند مسرفان را دوست نمىدارد"
" اسراف" به معنى تجاوز از حد اعتدال است، و اين جمله مىتواند اشاره به عدم اسراف در خوردن و يا عدم اسراف در بخشش بوده باشد، زيرا پارهاى از اشخاص به قدرى دست و دلبازند كه هر چه دارند به اين و آن مىدهند و خود و فرزندانشان معطل مىمانند.
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۳-۴، تفسير نور، ج۲، ص: ۵۶۶
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، آیه ۱۴۵
بگو: «در آنچه بر من وحى شده، هيچ غذاى حرامى نمىيابم؛ بجز اينكه مردار باشد، يا خونى كه (از بدن حيوان) بيرون ريخته، يا گوشت خوك- كه اينها همه پليدند- يا حيوانى كه به گناه، هنگام سر بريدن، نام غير خدا [نام بتها] بر آن برده شده است.» اما كسى كه مضطر (به خوردن اين محرمات) شود، بى آنكه خواهان لذت باشد و يا زياده روى كند (گناهى بر او نيست)؛ زيرا پروردگارت، آمرزنده مهربان است
حلیت خوردن مردار و ... در صورت اضطرار
براى روشن ساختن محرمات الهى از بدعتهايى كه مشركان در آئين حق گذاشته بودند، در اين آيه به پيامبر (ص) دستور مىدهد كه صريحا به آنها بگو:" در آنچه بر من وحى شده هيچ غذاى حرامى را براى هيچكس (اعم از زن و مرد، كوچك و بزرگ) نمىيابم"
" مگر چند چيز، نخست اينكه مردار باشد"
" يا خونى كه از بدن حيوان بيرون مىريزد" (نه خونهايى كه پس از بريدن رگهاى حيوان و خارج شدن مقدار زيادى از خون در لابلاى رگهاى موئين در وسط گوشتها باقى مىماند)
" يا گوشت خوك" (أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ).
زيرا" همه اينها رجس و پليدى است" و مايه تنفر طبع سالم آدمى و منبع انواع آلودگيها و سرچشمه زيانهاى مختلف (فانه رجس).
سپس به نوع چهارم اشاره كرده مىگويد:" يا حيواناتى كه هنگام ذبح نام غير خدا بر آنها برده شده است"
جالب اينكه به جاى ذكر كلمه" حيوان" كلمه" فسق" آمده است؛ " فسق" به معنى خارج شدن از راه و رسم بندگى و اطاعت فرمان خدا است، و لذا به هر گونه گناه فسق گفته مىشود، اما ذكر اين كلمه در برابر رجس كه در مورد سه موضوع حرام سابق گذشت، ممكن است اشاره به اين باشد كه گوشتهاى حرام، اصولا بر دو دسته است، گوشتهايى كه تحريم آنها به خاطر پليدى و تنفر طبع و زيانهاى جسمانى مىباشد، و به آن رجس اطلاق مىگردد، و گوشتهايى كه نه پليد است و نه از نظر بهداشتى زيانآور، اما از نظر اخلاقى و معنوى نشانه بيگانگى از خدا و دورى از مكتب توحيد است، و به همين دليل نيز تحريم شده است.
بنا بر اين نبايد انتظار داشت كه گوشتهاى حرام، هميشه داراى زيانهاى بهداشتى باشد، بلكه گاهى به خاطر زيانهاى معنوى و اخلاقيش تحريم شده است، و از اينجا روشن مىشود كه شرائط ذبح اسلامى نيز بر دو گونه است، بعضى مانند بريدن رگهاى چهارگانه و بيرون ريختن خون حيوان، جنبه بهداشتى دارد، و بعضى مانند رو به قبله بودن و گفتن" بسم اللَّه" و ذبح به وسيله مسلمان، جنبه معنوى.
در پايان آيه كسانى را كه از روى ناچارى و اضطرار، و نيافتن هيچ غذاى ديگر براى حفظ جان خويش، از اين گوشتهاى حرام استفاده مىكنند، استثناء كرده و مىگويد:" كسانى كه اضطرار پيدا كنند، گناهى بر آنها نيست، مشروط بر اينكه تنها به خاطر حفظ جان باشد نه به خاطر لذت و يا حلال شمردن حرام الهى و نه زياد از حد، بخورند در اين صورت پروردگار آمرزنده مهربان آنها را معاف خواهد ساخت"
در حقيقت اين دو شرط براى آن است كه افرادى اضطرار را دستاويز براى تجاوز به حريم قوانين الهى نسازند، و به بهانه اضطرار از حدود مقررات خدا پا فراتر ننهند.
از نظر اسلام، احكام مضطرّ شامل حال كسى مىشود كه خود را از راه ستمگرى و گردنكشى و گناه مضطرّ نكرده باشد، «غَيْرَ باغٍ» وآنگاه تنها به مقدار رفع اضطرار، تصرّف مجاز است نه بيشتر از آن. «وَ لا عادٍ».
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۱۵- ۱۳، تفسير نور، ج۲، ص: ۵۷۲
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، ۱۵۱
بگو: «بياييد آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است برايتان بخوانم: اينكه چيزى را شريك خدا قرار ندهيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد! و فرزندانتان را از (ترس) فقر، نكشيد! ما شما و آنها را روزى مىدهيم؛ و نزديك كارهاى زشت نرويد، چه آشكار باشد چه پنهان! و انسانى را كه خداوند محترم شمرده، به قتل نرسانيد! مگر بحق (و از روى استحقاق)؛ اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش كرده، شايد درك كنيد!
حرمت قتل انسانها به غیر حق
پس از نفى احكام ساختگى مشركان كه در آيات قبل، گذشت، اين سه آيه اشاره به اصول محرمات در اسلام كرده و گناهان كبيره رديف اول را ضمن بيان كوتاه و پر مغز و جالبى در ده قسمت بيان مىكند، و از آنها دعوت مىنمايد كه بيايند و حرامهاى واقعى الهى را بشنوند و تحريمهاى دروغين را كنار بگذارند.
نخست مىگويد:" به آنها بگو بيائيد تا آنچه را خدا بر شما تحريم كرده است بخوانم و برشمرم"
۱-" اينكه هيچ چيز را شريك و همتاى خدا قرار ندهيد"
۲-" نسبت به پدر و مادر نيكى كنيد"
۳-" فرزندان خود را به خاطر تنگدستى و فقر نكشيد"
زيرا روزى شما و آنها همه به دست ما است و ما همه را روزى مىدهيم
۴-" به اعمال زشت و قبيح نزديك نشويد، خواه آشكار باشد، خواه پنهان"
يعنى نه تنها انجام ندهيد بلكه به آن هم نزديك نشويد
۵-" دست به خون بىگناهان نيالائيد و نفوسى را كه خداوند محترم شمرده و ريختن خون آنها مجاز نيست به قتل نرسانيد مگر اينكه طبق قانون الهى اجازه قتل آنها داده شده باشد" (مثل اينكه قاتل باشند)
به دنبال اين پنج قسمت براى تاكيد بيشتر مىفرمايد:" اينها امورى است كه خداوند به شما توصيه كرده، تا در يابيد و از ارتكاب آنها خوددارى نمائيد"
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۳۰
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، آیه ۱۵۲
و به مال يتيم، جز به بهترين صورت (و براى اصلاح)، نزديك نشويد، تا به حد رشد خود برسد! و حق پيمانه و وزن را بعدالت ادا كنيد!- هيچ كس را، جز بمقدار تواناييش، تكليف نمىكنيم- و هنگامى كه سخنى مىگوييد، عدالت را رعايت نماييد، حتى اگر در مورد نزديكان (شما) بوده باشد و به پيمان خدا وفا كنيد، اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مىكند، تا متذكّر شويد!
حرمت تصرف در اموال یتیم بدون رعایت مصلحت
۶-" هيچگاه جز به قصد اصلاح نزديك مال يتيمان نشويد، تا هنگامى كه به حد بلوغ برسند"
۷-" كمفروشى نكنيد و حق پيمانه و وزن را با عدالت ادا كنيد"
و از آنجا كه هر قدر انسان دقت در پيمانه و وزن كند باز ممكن است، مختصر كم و زيادى صورت گيرد كه سنجش آن با پيمانهها و ترازوهاى معمولى امكانپذير نيست، به دنبال اين جمله اضافه مىكند:" هيچكس را جز به اندازه توانايى تكليف نمىكنيم"
۸-" به هنگام داورى يا شهادت و يا در هر مورد ديگر سخنى مىگوئيد عدالت را رعايت كنيد و از مسير حق منحرف نشويد، هر چند در مورد خويشاوندان شما باشد و داورى و شهادت به حق به زيان آنها تمام گردد"
۹-" به عهد الهى وفا كنيد و آن را نشكنيد"
در اينكه منظور از" عهد الهى" در اين آيه چيست، مفسران احتمالاتى دادهاند، ولى مفهوم آيه، همه پيمانهاى الهى را اعم از پيمانهاى" تكوينى" و" تشريعى" و تكاليف الهى و هر گونه عهد و نذر و قسم را شامل مىشود.
و باز براى تاكيد در پايان اين چهار قسمت، مىفرمايد:" اينها امورى است كه خداوند به شما توصيه مىكند، تا متذكر شويد"
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۳۱
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، آیه ۱۶۰
هر كس كار نيكى بجا آورد، ده برابر آن پاداش دارد، و هر كس كار بدى انجام دهد، جز بمانند آن، كيفر نخواهد ديد؛ و ستمى بر آنها نخواهد شد.
پاداش مضاعف
در آيه بعد، اشاره به رحمت و پاداش وسيع خداوند كه در انتظار افراد نيكوكار است، كرده و تهديدهاى آيه گذشته را با اين تشويقها تكميل مىكند و مىگويد:" هر كسى كار نيكى انجام داد، ده برابر به او پاداش داده مىشود" و هر كس كار بدى انجام دهد، جز به همان مقدار، كيفر داده نمىشود"
و براى تاكيد اين جمله را نيز اضافه مىكند كه" به آنها هيچگونه ستمى نخواهد شد" و تنها به مقدار عملشان كيفر مىبينند.
در اينكه منظور از" حسنة" و" سيئة" در آيه فوق چيست؟ و آيا خصوص" توحيد" و" شرك" است، يا معنى وسيعتر دارند؟ ميان مفسران گفتگو است، ولى ظاهر آيه هر گونه" كار نيك و فكر نيك و عقيده نيك و يا بد" را شامل مىشود، زيرا هيچگونه دليلى بر محدود كردن معنى حسنة و سيئة نيست.
آیه شریفه، نهايت لطف و مرحمت پروردگار را در مورد انسان مجسم مىكند، چه كسى را سراغ داريد كه تمام ابزار كار را در اختيار انسان بگذارد، و همه گونه آگاهى نيز به او بدهد، رهبران معصومى براى هدايت و راهنمايى او بفرستد، تا با استفاده از نيروى خداداد و رهبرى فرستادگانش كار نيكى انجام دهد، و تازه در برابر كار او ده برابر پاداش تعيين نمايد، اما براى لغزشها و خطاهايش تنها يك جرم قائل شود تازه راه عذر خواهى و توبه و رسيدن به عفو و بخشش را نيز به روى او بگشايد.
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۵۵
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، آیه ۱۶۲
بگو: «نماز و تمام عبادات من، و زندگى و مرگ من، همه براى خداوند پروردگار جهانيان است.
لزوم پرهیز از ریا در عبادات و نماز
در آيه شریفه اشاره به اين مىكند كه بگو نه تنها از نظر عقيده من موحد و يكتاپرستم بلكه از نظر عمل، هر كار نيكى كه مىكنم،" نماز من و تمام عبادات من و حتى مرگ و حيات من همه براى پروردگار جهانيان است" براى او زندهام، به خاطر او مىميرم و در راه او هر چه دارم فدا مىكنم، تمام هدف من و تمام عشق من و تمام هستى من او است
" نسك" در اصل به معنى عبادت است و لذا به شخص عبادت كننده" ناسك" گفته مىشود، ولى اين كلمه بيشتر درباره اعمال حج به كار مىرود، و مىگويند:
مناسك حج، بعضى احتمال دادهاند كه" نسك" در اينجا به معنى" قربانى" بوده باشد، ولى ظاهر اين است كه هر گونه عبادتى را شامل مىشود، در واقع نخست اشاره به نماز (صلاة) به عنوان مهمترين عبادت شده، بعد همه عبادات را به طور كلى بيان كرده است، يعنى هم نماز من و هم تمام عباداتم و حتى زندگى و مرگم، همه براى او است.
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۶۱
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
انعام، آیه ۱۶۴
بگو: «آيا غير خدا، پروردگارى را بطلبم، در حالى كه او پروردگار همه چيز است؟! هيچ كس، عمل (بدى) جز به زيان خودش، انجام نمىدهد؛ و هيچ گنهكارى گناه ديگرى را متحمّل نمىشود؛ سپس بازگشت همه شما به سوى پروردگارتان است؛ و شما را از آنچه در آن اختلاف داشتيد، خبر خواهد داد.
ِوزر
تاكيدهاى پى در پى و استدلالات گوناگون كه در اين سوره در زمينه توحيد و مبارزه با شرك شده است چقدر حائز اهميت است.
در اين آيه از طريق ديگرى منطق مشركان را مورد انتقاد قرار مىدهد و مىگويد" به آنها بگو و از آنها بپرس آيا سزاوار است غير از خداوند يگانه را پروردگار خود بدانم، در حالى كه او مالك و مربى و پروردگار همه چيز است و حكم و فرمان او در تمام ذرات اين جهان جارى است"؟!
سپس به جمعى از مشركان كوتاه فكر كه خدمت پيامبر ص رسيدند و گفتند:
اتبعنا و علينا وزرك ان كان خطا!:" تو از آئين ما پيروى كن، اگر بر خطا باشد، گناه تو به گردن ما" پاسخ مىگويد:
" هيچكسى جز براى خود عملى انجام نمىدهد و هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را به دوش نمىكشد"
و" سرانجام، همه شما به سوى خدا باز مىگرديد، و شما را به آنچه در آن اختلاف داشتيد، آگاه مىسازد"
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۶۴
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
اعراف، آیه ۲۶
اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرستاديم كه اندام شما را مىپوشاند و مايه زينت شماست؛ اما لباس پرهيزگارى بهتر است! اينها (همه) از آيات خداست، تا متذكّر (نعمتهاى او) شوند!
وجوب سترعورت
پس از نقل داستان حضرت آدم، خداوند در اين سوره چهار بار (در اين آيه و آيات ۲۷، ۳۱ و ۳۵)، فرزندان آدم و نسل بشر را خطاب قرار داده و به امورى همچون: حفظ لباس تقوا، فريب شيطان را نخوردن، در خوراكىها و آشاميدنىها و تجمّلات اسراف نكردن و پذيرفتن دعوت انبيا، سفارش كرده است.
همانطور كه در آخرين بحث در آيات گذشته گفتيم، سرگذشت آدم و درگيرى او با شيطان دورنمايى بود از زندگى همه انسانها در روى زمين، به همين جهت، خداوند از اين آيات به بعد يك سلسله دستورات و برنامههاى سازنده، براى همه فرزندان آدم، بيان مىكند، كه در حقيقت دنبالهاى است از برنامههاى آدم در بهشت.
نخست به همان مساله لباس و پوشانيدن بدن كه در سرگذشت آدم نقش مهمى داشت، اشاره كرده مىفرمايد:" اى فرزندان آدم، ما لباسى بر شما فرو فرستاديم، كه (اندام شما را مىپوشاند و) زشتيهاى بدنتان را پنهان مىسازد."
ولى فايده اين لباس كه براى شما فرستادهايم، تنها پوشانيدن تن و مستور ساختن زشتيها نيست بلكه لباس تجمل و زينت كه اندام شما را زيباتر از آنچه هست نشان مىدهد، براى شما نيز فرستادهايم (وَ رِيشاً).
" ريش" در اصل واژه عربى، به معنى پرهاى پرندگان است و از آنجا كه پرهاى پرندگان لباسى طبيعى در اندام آنها است، به هر گونه لباس، نيز گفته مىشود، ولى چون پرهاى پرندگان غالبا به رنگهاى مختلف و زيبا است، يك نوع مفهوم زينت در معنى كلمه" ريش" افتاده است، علاوه بر اين به پارچههايى كه روى زين اسب و يا جهاز شتر مىاندازند" ريش" گفته مىشود.
بعضى از مفسران و اهل لغت نيز آن را به معنى وسيعترى اطلاق كردهاند و آن هر گونه اثاث و وسائل مورد نياز انسان است، اما مناسبتر در آيه فوق همان لباسهاى زينتى و جالب است.
به دنبال اين جمله كه درباره لباس ظاهرى سخن گفته است، قرآن بحث را به لباس معنوى كشانده و آن چنان كه سيره قرآن در بسيارى از موارد است، هر دو جنبه را بهم مىآميزد و مىگويد:" لباس پرهيزكارى و تقوا از آن هم بهتر است"
تشبيه تقوى و پرهيزكارى به لباس، تشبيه بسيار رسا و گويايى است، زيرا همانطور كه لباس هم بدن انسان را از سرما و گرما حفظ مىكند، و هم سپرى است در برابر بسيارى از خطرها، و هم عيوب جسمانى را مىپوشاند و هم زينتى است براى انسان، روح تقوى و پرهيزكارى نيز علاوه بر پوشانيدن بشر از زشتى گناهان و حفظ از بسيارى از خطرات فردى و اجتماعى، زينت بسيار بزرگى براى او محسوب مىشود. زينتى است چشمگير كه بر شخصيت او مىافزايد.
از آنجا كه لباس تقوى در مقابل لباس جسمانى قرار گرفته، به نظر مىرسد كه منظور از آن همان" روح تقوى و پرهيزكارى" است، كه جان انسان را حفظ مىكند و معنى" حياء" و" عمل صالح" و امثال آن در آن جمع است.
در پايان آيه مىفرمايد:" اين لباسهايى كه خدا براى شما قرار داده اعم از لباس مادى و معنوى، لباس جسمانى و لباس تقوى، همگى از آيات و نشانههاى خدا است تا بندگان متذكر نعمتهاى پروردگار شوند".
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۱۳۳- ۱۳۲، تفسير نور، ج۳، ص: ۴۳
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
اعراف، آیه ۴۳
و آنچه در دلها از كينه و حسد دارند، برمىكنيم (تا در صفا و صميميّت با هم زندگى كنند)؛ و از زير (قصرها و درختان) آنها، نهرها جريان دارد؛ مىگويند: «ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را به اين (همه نعمتها) رهنمون شد؛ و اگر خدا ما را هدايت نكرده بود، ما (به اينها) راه نمىيافتيم! مسلّماً
فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند!» و (در اين هنگام) به آنان ندا داده مىشود كه: «اين بهشت را در برابر اعمالى كه انجام مىداديد، به ارث برديد!»
شکربرنعمت های الهی
در آيه بعد اشاره به يكى از مهمترين نعمتهايى كه خدا به بهشتيان ارزانى مىدارد و مايه آرامش روح و جان آنها است كرده، و مىگويد:" كينهها و حسدها و دشمنيها را از دل آنها برمىكنيم"
" غل" در اصل به معنى نفوذ مخفيانه چيزى است، و به همين جهت به حسد و كينه و دشمنى كه به طرز مرموزى در جان انسان نفوذ مىكند" غل" گفته مىشود، و اگر به رشوه نيز" غلول" مىگويند به اين مناسبت است كه نفوذ مخفيانه براى انجام خيانتى مىباشد.
در حقيقت يكى از بزرگترين ناراحتيهاى انسانها در زندگى دنيا كه سر- چشمه پيكارهاى وسيع اجتماعى مىشود و علاوه بر خسارتهاى سنگين جانى و مالى آرامش روح را به كلى بر هم مىزند، همين" كينهتوزى" و" حسد" است.
بسيارى را مىشناسيم كه در زندگى هيچ چيز كم ندارند، تنها رنج و عذاب اليم آنها حسد نسبت به وضع ديگران، و كينهتوزى است كه زندگى مرفه آنها را عرصه تاخت و تاز لشكر اندوه و غم و فعاليتهاى خسته كننده بىدليل مىسازد.
بهشتيان به كلى از بدبختيهاى ناشى از اينگونه صفات بركنارند، نه كينهاى دارند و نه حسدى و نه عواقب شوم اين صفات زشت، آنها با هم در نهايت دوستى و محبت و صفا و صميميت و آرامش زندگى مىكنند، همه از وضع خود راضيند، حتى آنها كه در مقامات پائينترى قرار دارند نسبت به وضع كسانى كه مقام آنها بالاتر است، رشك و حسد نمىبرند، و به اين ترتيب بزرگترين مشكل همزيستى سالم آنها حل شده است.
قرآن پس از ذكر اين نعمت روحانى، اشاره به نعمت مادى و جسمانى آنها كرده مىگويد:" از زير قصرهاى آنها نهرهاى آب جريان دارد"
سپس رضايت و خشنودى كامل و همه جانبه اهل بهشت را با اين جمله منعكس مىكند كه آنها مىگويند:" حمد و سپاس مخصوص خداوندى است كه ما را به اين همه نعمت رهنمون شد و اگر او ما را راهنمايى نمىكرد، هرگز، هدايت نمىيافتيم اين توفيق او بود كه دست ما را گرفت و از گذرگاههاى زندگى عبور داد و به سر منزل سعادت رسانيد".
" مسلما فرستادگان پروردگار ما، راست مىگفتند و ما با چشم خود درستى گفتار آنها را هم اكنون مىبينيم"
" در اين هنگام ندايى بر مىخيزد، و اين جمله را در گوش جان آنها سر- مىدهد كه اين بهشت را به خاطر اعمال پاكتان به ارث برديد"
بار ديگر به اين حقيقت مىرسيم كه نجات در سايه عمل صالح است، نه پندارها و خيالات بى اساس.
" ارث" در اصل به معنى انتقال يافتن مال و ثروتى از كسى به ديگرى است بدون اينكه قراردادى در ميان آنها باشد (يعنى از مسير طبيعى نه خريد و فروش و مانند آن) و اگر به انتقال اموال ميت به بازماندگانش ارث گفته مىشود، نيز از همين نظر است.
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۱۷۷-۱۷۶
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
اعراف، آیه ۴۶
و در ميان آن دو [بهشتيان و دوزخيان]، حجابى است؛ و بر «اعراف» مردانى هستند كه هر يك از آن دو را از چهرهشان مىشناسند؛ و به بهشتيان صدا مىزنند كه: «درود بر شما باد!» امّا داخل بهشت نمىشوند، در حالى كه اميد آن را دارند.
اعراف
در تعقيب آيات گذشته كه گوشهاى از سرگذشت بهشتيان و دوزخيان را بيان مىكرد، در اين آيات درباره" اعراف" كه منطقهاى است حد فاصل ميان بهشت و دوزخ، با ويژگيهايى كه دارد سخن مىگويد.
نخست به حجابى كه در ميان بهشتيان و دوزخيان كشيده شده است اشاره كرده، مىگويد:" ميان اين دو گروه حجابى قرار دارد" (و بينهما حجاب).
از آيات بعد چنين استفاده مىشود كه حجاب مزبور همان" اعراف" است كه مكان مرتفعى است در ميان اين دو گروه، كه مانع از مشاهده يكديگر مىشود، ولى وجود چنين حجابى مانع از آن نيست كه آواز و صداى يكديگر را بشنوند چنان كه در آيات قبل گذشت، بسيار ديدهايم كه همسايگان مجاور از پشت ديوار با يكديگر سخن مىگويند و از حال يكديگر جويا مىشوند، در حالى كه يكديگر را نمىبينند، البته كسانى كه بر اعراف يعنى قسمتهاى بالاى اين مانع مرتفع قرار دارند، هر دو گروه را مىتوانند ببينند (دقت كنيد).
گرچه از پارهاى از آيات قرآن مانند آيه ۵۵ سوره صافات استفاده مىشود كه اهل بهشت گهگاه مىتوانند، از مقام خود، سر برآورند و دوزخيان را بنگرند، ولى اين گونه استثنائات منافاتى با چگونگى بهشت و دوزخ و وضع اصلى آن دو ندارد، و آنچه در بالا گفته شد، كيفيت اصلى اين دو موقف را نشان مىدهد، اگر چه اين قانون نيز استثناهايى دارد و ممكن است در شرايط خاصى بعضى از بهشتيان، دوزخيان را بنگرند.
*** آنچه در اينجا بايد قبل از بحث درباره چگونگى اعراف موكدا يادآور شويم اين است كه تعبيراتى كه درباره قيامت و زندگى جهان ديگر مىشود، هيچگاه نمىتواند از تمام خصوصيات آن زندگى پردهبردارى كند، و گاهى اين تعبيرات جنبه تشبيه و مثال دارد و گاهى تنها شبحى را نشان مىدهد، زيرا زندگى آن جهان در افقى بالاتر و به مراتب از زندگى اين جهان وسيعتر است، درست همانند وسعت زندگى اين جهان در برابر دنياى رحم مادر و عالم جنين، بنا بر اين اگر الفاظ و مفاهيمى كه براى زندگى اين جهان داريم نتواند گوياى تمام آن مفاهيم باشد جاى تعجب نيست.
*** سپس قرآن مىگويد:" بر اعراف مردانى قرار دارند كه هر يك از جهنميان و دوزخيان را در جايگاه خود مىبينند و از سيمايشان آنها را مىشناسند"
" اعراف" در لغت جمع" عرف" (بر وزن گفت) به معنى محل مرتفع و بلند است، و اينكه به يالهاى اسب و پرهاى بلند پشت گردن خروس،" عرف الفرس" يا" عرف الديك" گفته مىشود به همين جهت است كه در محل مرتفعى از بدن آنها قرار دارد (درباره خصوصيات سرزمين اعراف كه در آيه آمده پس از پايان تفسير آيات به تفصيل سخن خواهيم گفت).
سپس مىگويد:" مردانى كه بر اعراف قرار دارند، بهشتيان را صدا مىزنند و مىگويند: درود بر شما باد، اما خودشان وارد بهشت نشدهاند، اگر چه بسيار تمايل دارند"
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۱۸۶
تفسیر قرآن کریم، حجت الاسلام و المسلمین قرائتی
اعراف، آیه ۵۴
پروردگار شما، خداوندى است كه آسمانها و زمين را در شش روز [شش دوران] آفريد؛ سپس به تدبير جهان هستى پرداخت؛ با (پرده تاريك) شب، روز را مى پوشاند؛ و شب به دنبال روز، به سرعت در حركت است؛ و خورشيد و ماه و ستارگان را آفريد، كه مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشيد كه آفرينش و تدبير (جهان)، از آن او (و به فرمان او) ست! پر بركت (و زوالناپذير) است خداوندى كه پروردگار جهانيان است!
سُخره
در آيات گذشته بیان شد که مشركان در قيامت به اشتباه بزرگ خود در انتخاب معبود پى مىبرند و آيه مورد بحث معبود حقيقى و واقعى را با ذكر صفات خاصش معرفى مىكند، تا آنها كه حقيقتجو هستند قبل از فرا رسيدن رستاخيز در همين جهان او را به روشنى بشناسند، نخست مىگويد:" معبود و پروردگار شما آن كس است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد" يعنى" معبود" كسى جز" آفريدگار" نمىتواند باشد.
*** سپس قرآن مىگويد:" خداوند پس از آفرينش آسمان و زمين، زمام رهبرى آنها را بدست گرفت" يعنى نه تنها آفرينش از او است بلكه اداره و رهبرى جهان نيز با او مىباشد
و اين پاسخى است به آنها كه جهان را در آفرينش نيازمند به خدا مىدانند نه در بقا و ادامه هستى.
" عرش" در لغت به معنى چيزى است كه داراى سقف بوده باشد و گاهى به خود سقف نيز عرش گفته مىشود.
هنگامى كه در مورد خداوند به كار مىرود و گفته مىشود" عرش خدا"، منظور از آن مجموعه جهان هستى است كه در حقيقت تخت حكومت پروردگار محسوب مىشود.
اصولا جمله اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ كنايه از تسلط يك زمامدار بر امور كشور خويش است.
بنا بر اين در آيه مورد بحث جمله اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ كنايه از احاطه كامل پروردگار و تسلط او بر تدبير امور آسمانها و زمين بعد از خلقت آنها است.
و از اينجا روشن مىشود: آنها كه جمله فوق را دليل بر" تجسم خدا" گرفتهاند گويا توجه به موارد استعمالات فراوان اين جمله در اين معنى كنايى نكردهاند.
*** سپس مىفرمايد:" او است كه شب را همچون پوششى بر روز مىافكند و روشنايى روز را با پردههاى ظلمانى شب مىپوشاند"
جالب توجه اينكه تعبير فوق تنها در مورد شب ذكر شده و نفرموده" بوسيله روز تاريكى شب را نيز مىپوشاند" زيرا پوشش تنها مناسب تاريكى است، نه روشنايى.
بعد از آن اضافه مىكند:" شب با سرعت به دنبال روز در حركت است" همانند طلبكارى كه با سرعت به دنبال بدهكار مىدود (يطلبه حثيثا).
باز اضافه مىكند" او است كه خورشيد و ماه و ستارگان را آفريده است، در حالى كه همه سر بر فرمان او هستند"
پس از ذكر آفرينش جهان هستى و نظام شب و روز و آفرينش ماه و خورشيد و ستارگان به عنوان تاكيد مىگويد:" آگاه باشيد آفرينش و اداره امور جهان هستى تنها به دست او است"
منظور از" خلق" آفرينش نخستين، و منظور از" امر" قوانين و نظاماتى است كه به فرمان پروردگار در عالم هستى حكومت مىكند و آنها را در مسير خود رهبرى مىنمايد.
اين تعبير در حقيقت پاسخى است به آنها كه چنين مىپندارند خداوند جهان را آفريده و آن را به حال خود واگذارده و كنارى نشسته است، و به تعبير ديگر عالم هستى در ايجادش نيازمند به خدا است، اما در بقا و ادامه حيات نيازى ندارد!.
اين جمله مىگويد: همانطور كه جهان در حدوثش نيازمند به او است در تدبير و ادامه حيات و ادارهاش نيز وابسته به او مىباشد، و اگر لحظهاى لطف خدا از آن گرفته شود نظامش به كلى از هم گسسته و نابود مىگردد.
و در پايان آيه مىفرمايد:" پربركت است خداوندى كه پروردگار عالميان است" (تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ).
در حقيقت اين جمله بعد از ذكر آفرينش آسمان و زمين و شب و روز و خورشيد و ماه و ستارگان و تدبير جهان هستى يك نوع ستايش از مقام مقدس پروردگار است كه به عنوان تعليم به بندگان فرموده.
" تبارك" از ماده" بركت" است و ريشه آن" برك" (بر وزن درك) به معنى سينه شتر مىباشد، و از آنجا كه شتران به هنگامى كه در جايى ثابت مىمانند سينه خود را به زمين مىچسبانند، اين كلمه تدريجا معنى ثابت ماندن به خود گرفته است، سپس به هر نعمتى كه پايدار و با دوام باشد و هر موجودى كه داراى عمر طولانى و آثار مستمر و ممتد است، موجود" مبارك" يا" پربركت" گفته مىشود، و نيز اگر مىبينيم به استخرها و يا بعضى از مخازن آب" بركه" گفته مىشود به خاطر اين است كه آب مدتى طولانى در آن باقى مىماند.
و از اينجا روشن مىشود كه يك سرمايه" پربركت"، سرمايهاى است كه به زودى زوال نپذيرد و يك موجود" مبارك" موجودى است كه آثار آن مدتى طولانى برقرار بماند، بديهى است لايقترين وجود براى اين صفت همان وجود خدا است او وجودى است مبارك ازلى، ابدى و سرچشمه همه بركات و نيكيها و خير مستمر، تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ (در ذيل آيه ۹۲ سوره انعام نيز در اين باره سخن گفتيم).
تفسير نمونه، ج۶، ص: ۲۰۸- ۲۰۰