پژوهش فرآیندی منطقی و معقول و مطالعه‌ای منظم و سازمان‌یافته است كه هدف آن كشف روابط بین پدیده‌ها و درك اصول و قواعد كلی بین آنهاست. به دلیل نظم و ترتیب حاكم بر پدیدارها و روی‌دادها، امكان تنظیم قوانین، اصول و نظریه‌ها در رشته‌های گوناگون دانش ایجاد شده است و این قوانین، اصول و نظریه‌ها، به نوبه خود، نظم و همسانی موجود در پدیده‌ها را نشان می‌دهد.
تحقیق در لغت به معنای جست‌وجو و یافتن حق است. جان‌مایه همه تعاریف اصطلاحی نیز آن است كه تحقیق جست‌وجوی حقیقت است. حقیقت چیست؟ چگونه آن را می‌یابیم؟ باید دانست كه یافتن حقیقت، دشوار و گاهی ناممكن است و آنچه به دست می‌آید، نسبی است و یافتن حقیقت مطلق بسیار دشوار است. در بیانی دیگر، تحقیق عبارت از جست‌وجویی از روی علاقه‌مندی، نظم، دقت و حوصله روشمند برای رسیدن به حقیقت موضوعی است. جوینده حقیقت در جست‌وجوی درستی پدیده، سخن، ادعا و نتیجه‌ای است. در این راه، اسباب و عواملی كه میزان این دشواری را كاهش و ضریب موفقیت در حقیقت‌یابی را افزایش می‌دهد، عبارتند از:
- علاقه‌مندی (علاقه، كار را جدی و خستگی را كاهش می‌دهد)
- حوصله (فرد بی‌حوصله در نیمه راه می‌برد)
- دقت و نظم (بی‌دقتی، وصول به نتیجه را عقب می‌اندازد)
- روش‌مندی (بدون آن تحقیق انجام نمی‌گیرد یا ناقص و ناتمام یا دشوار می‌شود)
اكنون از تحقیق می‌توانیم تعریف جامع‌تری ارائه بدهیم: تحقیق، جست‌وجو و تلاشی از روی علاقه‌مندی، حوصله، دقت و نظم و روشمند برای یافتن حقیقت (یعنی درستی) موضوعی است.
امروزه برجسته‌ترین شاخص بالندگی و توسعه‌یافتگی یك كشور را در توانایی‌های فن‌آوری و پژوهش‌های علمی و كاربردی آن جست‌وجو می‌كنند و جایگاه تحقیق در امر توسعه، به خصوص توسعه پایدار، بر كسی پوشیده نیست. پژوهش به لحاظ قابلیت‌ها و كاركردهایش، به انسان امكان افزایش دانش و اطلاعات، بهبود وضع زندگی اجتماعی و اقتصادی را می‌دهد و به طور كلی، موجب پیشرفت جامعه می‌شود.
انواع كاركردهای پژوهش
- پژوهش، دانش نو می‌آفریند؛
- امكان كشف كاربرد تازه دانش ممكن را فراهم می‌كند؛
- به تكامل معنوی و حرفه‌ای پژوهشگر كمك می‌كند و این فرآیندی مستمر و مداوم است؛
- پژوهش می‌تواند منبع درآمد مادی باشد؛
- پژوهش به آموزش بهتر می‌انجامد و دانش نو و توسعه برنامه‌های آموزشی، مكمل یكدیگرند؛
- موجب حل مسائل و تضادهای جامعه می‌شود؛
- به بشر این توانایی را می‌بخشد كه بهتر با دنیای خود رابطه برقرار كند و به هدف‌هایش برسد؛
- موجب پیشرفت جامعه می‌شود.