نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده چهار هجری
ترتیب قرن بر حسب درگذشت نویسنده است.۱) صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه (م ۳۸۱ ه- ق) کتابی درباره‌ی این بزرگوار به نام «اخبار عبدالعظیم» [۱] دارد که در آن خبرهای روایت شده از او را آورده است. وی درباره‌ی عبدالعظیم نوشته است: عابد، پارسا و مرضی بود. [۲] .۲) صاحب، اسماعیل بن عبّاد، ادیب و دانشمند معروف (متوفای ۳۸۵ ه-.ق)، وزیر مؤ‌ید الدوله و فخر الدولهِ دیلمی، مشهور به صاحب به عبّاد، به تقاضای شخصی، رساله‌ای در نسب این بزرگوار نوشته و در ضمن آن چنین آورده است:پارسا و دین‌دار و عابد و شناخته به امانت و صدق لهجت بود، و عالم به امور دین، و قائل به توحید و عدل، و روایت بسیار از او نقل است. از ابوجعفر بن علی بن موسی (علیه‌السلام) و پدرش ابوالحسن صاحب عسکر (علیه‌السلام) روایت کند و آن دو امام را برای او نامه‌هاست. [۳] .۳) ابونصر [سهل بن عبدالله] بخاری مؤلف کتاب «سرالانساب» که با نقل مؤلف الذریعه از دانشمندان سده‌ی چهارم هجری است، او را به زهد و علم ستوده، و گوید در ری، در مسجد شجره مدفون است. [۴] .
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده پنجم هجری
۱) علم الهدی و التّقی سید مرتضی (م ۴۳۶ ه-. ق) وی را با صفتهای «سید پارسا، عالم زاهد، بلند مرتبت، بزرگ منزلت» ستوده و‌می نویسد:از امامان، امام جواد، امام هادی و امام عسکری (علیه‌السلام) را درک کرد و شیعه از حدیثها و روایتهای او تاکنون بهره برده است. [۵] .۲) دانشمند رجالی مشهور ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس معروف به نجاشی (م ۴۵۰ ه-. ق) در کتاب رجال خود داستان آمدن این سید بزرگوار را به ری و مخفی زیستن و به عبادت پرداختن او را آورده (چون این داستان در بیشتر کتابها و از جمله کتابهای زیارت آمده، از نوشتن آن صرف نظر می‌کنیم). سپس سلسلهِ روایت خود را از وی از طریق احمد بن علی تا به ابوتراب رویانی می‌آورد و می‌نویسد: عبدالعظیم بن عبداللّه، همه روایتهای خود را برای ما حدیث کرد. [۶] .۳) شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی (م ۴۶۰ ه- ق) نویسد: عابد، پارسا و مرضی بود. [۷] .۴) سید عالم نسب‌دان ابو اسماعیل ابراهیم بن عبداللّه بن حسین بن علی شاعر، صاحب کتاب «منتقله الطالبیه»، [۸] در زمرهِ طالبیانی که به ری آمده‌اند دربارهِ عبدالعظیم نویسد:ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبداللّه بن علی بن حسن بن زید، محدث و زاهد بود. او را مشهدی است در شجرهِ ری و قبر او را زیارت کنند. مادر او ام ولد است.
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده هفتم
در کتاب «الشجره المبارکه فی الانساب الطالبیه» که آن را از امام فخر رازی [۹] دانسته‌اند آمده است:عبدالعظیم در وی کشته شد و مزار او بدان جا معروف و مشهور است. [۱۰] آنچه در باب کشته شدن حضرت عبدالعظیم در این کتاب (منسوب به امام فخر) آمده، در کتابهای دیگر نیست. تنها مؤلف «جنه النعیم» می‌نویسد:بنا بر این استبعادی نمی‌رود که حضرت عبدالعظیم به امر سلطان جائر و خلیفهِ معاصر مقتول شده باشد و این بعد از اجتماع شیعیان و محبین و نشر احوال و فضایل و مآثر شریفش بوده است. [۱۱] ولی آیا کتاب «الشجره المبارکه» از فخر رازی است؟ چنانکه مصحح محترم در مقدمهِ کتاب نوشته‌اند، هیچ کس از تذکره‌نویسان، چنین کتاب را در شمار تألیفات فخر رازی نیاورده است.
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده هشتم
۱) تقی‌الدین، حسن بن علی بن داوود حلی؛ [مرحوم سید جلال‌الدین محدث نویسد:وی ظاهراً متوفی در نیمهِ اول سده‌ی هشتم هجری است چه کتاب خود را در هفتصد و هفت به پایان رسانیده است. تقی‌الدین دربارهِ او می‌نویسد:ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبداللّه بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب عابدی پارسا و پسندیده بود. [۱۲] .۲) حسن بن یوسف بن علی بن مطهّر معروف به علامه‌ی حلی (م ۷۲۶ ه-.ق) در کتاب «خلاصه» در باره‌ی او گوید:عالم، عابد و پارسا بود و او را حکایتی است که دلالت بر حسن حال او کند و ما آن حکایت را در کتاب کبیر آورده‌ایم مؤلف «روضات» می‌نویسد:شاید مقصود از حکایت، داستان عرض دین است بر امام عصر خویش. [۱۳] .
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده نهم
۱) مؤلف کتاب «عمده الطالب»، سید احمد بن علی داوودی حسنی (م ۸۲۸ ه- ق) نویسد:از عبداللّه بن علی شدید. عبدالعظیم متولد شد. سیدی زاهد که در مسجد شجره ری مدفون است و قبر او را زیارت کنند و فرزند او محمد است و محمد را اولادی نبود. [۱۴] و هم این مؤلف در کتاب دیگر می‌نویسد:ونسل علی الشدید بن الحسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) از عبداللّه بن علی است و نسل عبداللّه از احمد بن عبداللّه و عبدالعظیم و حسن... و عبدالعظیم زاهدی بزرگ بود و پسر او محمد نیز. [۱۵] .
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده یازدهم
۱) محمد باقر بن محمد استرآبادی مشهور به میرداماد (م ۱۰۴۱)؛ وی در «الرواشح السماویه» گفته است:از سخنان ذایع شایع این است که طریق روایت از جهت ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبداللّه حسنی، مدفون به مشهد شجرهِ ری - رضی اللّه تعالی عنه و ارضاه - حسن است، چه او ممدوح است و نصی بر توثیق او نیست. لیکن در نظر من ناقد بصیر و متبصر خبیر این نظر را مستهجن و قبیح می‌شمارد و اگر درباره‌ی او جز حدیث عرض دین و حقیقت معرفت او و فرموده‌ی امام هادی ابوالحسن ثالث (علیه‌السلام) که «تو به حق دوست مایی» و نسب شریف وی که از سلالهِ نبوت است نبود، او را کفایت می‌کرد. [۱۶] مرحوم نوری می‌نویسد:محقق داماد در «رواشح» در شرح حال و در فضل زیارت او روایتهای متضافره آورده؛ از جمله اینکه کسی که او را زیارت کند بهشت برای او واجب است. [۱۷] .
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده دوازدهم
۱) شیخ محمد بن حسن حر عاملی (م ۱۱۰۴) مؤلف کتاب «وسائل الشیعه» می‌نویسد:ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبداللّه بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، عابد و پارسا بود و او را حکایتی است که دلالت بر حسن حال او کند. این بابویه گفته است او مرضی بود. علامه و نجاشی نیز چنان گفته‌اند. صدوق در «ثواب الاعمال» آورده است که زیارت او چون زیارت حسین (علیه‌السلام) است. [۱۸] .۲) علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ ه- ق) ذیل عنوان «فضل زیارت عبدالعظیم» روایت منقول از امام هادی (علیه‌السلام) را که زیارت عبدالعظیم برابر زیارت حسین (علیه‌السلام) است از «ثواب الاعمال» صدوق و «کامل الزیارات» و نیز داستان در آمدن او را به ری تا به خاک سپرده شدنش در باغ عبدالجبار نقل کرده است.۳) محمد بن علی اردبیلی (تاریخ ولادت و وفات او به تحقیق معلوم نیست و چون اجازهِ مجلسی برای او در سال ۱۰۹۸ صادر شده پس می‌توان او را از عالمان سده‌ی یازدهم و متوفای سده‌ی دوازدهم به شمار آورد) اردبیلی در باره‌ی عبدالعظیم نویسد:عبدالعظیم بن عبداللّه حسن علوی... عابد و پارسا بود و او را حکایتی است که بر نیکویی او دلالت کند (سپس همان روایتی را که مردی از اهل ری نقل کند آورده است). [۱۹] .
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده سیزدهم
۱) محمد بن اسماعیل حائری (م ۱۲۱۵ ه-. ق) در کتاب «منتهی المقال فی علم الرجال» در باره‌ی او می‌نویسد:«او راست کتاب «خطب امیرالمؤ‌منین، علیه‌السلام». وی مردی عابد و پارسا بود.»
نظر دانشمندان شیعه درباره او در سده چهاردهم
۱) حاج میرزا ابوالقاسم نراقی مؤلف کتاب «شعب المقال فی احوال الرجال» می‌نویسد:ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبداللّه بن علی بن حسن بن زید حسن بن علی بن ابی‌طالب ثقه‌ای جلیل القدر بود. گریزان از سلطان به ری درآمد و در آنجا بمُرد و به خاک سپرده شد. امام هادی (علیه‌السلام) به بعضی از اصحاب خود فرمود: اگر قبر عبدالعظیم را زیارت می‌کردی چون کسی بودی که حسین بن علی (علیه‌السلام) را زیارت کرده است. [۲۰] .
پی نوشت:
[۱] ریحانه الادب، محمدعلی مدرّس تبریزی.
[۲] جنه‌النعیم.
[۳] روضات، ج ۴، ص ۲۰۸.
[۴] سرالانساب، ص ۱۰، به نقل ری باستان، ج ۱، ص ۳۸۹.
[۵] جنه النعیم، ص ۴۷۹؛ ری باستان، ج ۱، ص ۳۸۷.
[۶] رجال نجاشی، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۱۷ ه.ق.
[۷] جنه النعیم، ص ۴۷۱.
[۸] منتقله الطالبیه، نسخهِ عکسی کتابخانه لغت‌نامه دهخدا.
[۹] امام فخر رازی (م ۶۰۶ ه) از دانشمندان اهل سنّت است.
[۱۰] الشجره المبارکه، ص ۶۴، منشورات کتابخانهِ آیه‌اللّه مرعشی.
[۱۱] جنه النعیم، ص ۴۰۱.
[۱۲] کتاب الرجال، چا پ مرحوم محدث، ص ۲۲۶.
[۱۳] روضات، ج ۴، ص ۲۱۰.
[۱۴] عمده الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، ص ۷۵.
[۱۵] الفصول الفخریه، چا پ مرحوم محدث، ص ۱۰۷.
[۱۶] روضات، ج ۴، ص ۲۰۹ و آن از ارواشح.
[۱۷] مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۳۶۷.
[۱۸] وسائل، چا پ دار احیاء التراث، ج ۲۰، ص ۲۲۸ - ۲۲۹.
[۱۹] جامع الرواه، الاردبیلی، ص ۴۶۰.
[۲۰] شعب المقال، النراقی، ص ۷۰ - ۷۱ ر.ک: مقاله «عظمت شخصیت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام»)، سید جعفر شهیدی، مجله علوم حدیث، ش ۱.