شرح خطبه ۲۰۲ نهج البلاغه
سخن حضرت امیرالمؤمنین( علیه السلام) هنگام به خاك سپردن سيده زنان، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بر سر مزار رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم)
♦ متن خطبه ۲۰۲ نهج البلاغه ♦
وَ مِنْ كَلاَمٍ لَهُ ع رُوِيَ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَهُ عِنْدَ دَفْنِ سَيِّدَةِ اَلنِّسَاءِ فَاطِمَةَ ع كَالْمُنَاجِي بِهِ رَسُولَ اَللَّهِ ص عِنْدَ قَبْرِهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ عَنِّي وَ عَنِ اِبْنَتِكَ اَلنَّازِلَةِ فِي جِوَارِكَ وَ اَلسَّرِيعَةِ اَللَّحَاقِ بِكَ قَلَّ يَا رَسُولَ اَللَّهِ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي إِلاَّ أَنَّ فِي اَلتَّأَسِّي لِي بِعَظِيمِ فُرْقَتِكَ وَ فَادِحِ مُصِيبَتِكَ مَوْضِعَ تَعَزٍّ فَلَقَدْ وَسَّدْتُكَ فِي مَلْحُودَةِ قَبْرِكَ وَ فَاضَتْ بَيْنَ نَحْرِي وَ صَدْرِي نَفْسُكَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ فَلَقَدِ اُسْتُرْجِعَتِ اَلْوَدِيعَةُ وَ أُخِذَتِ اَلرَّهِينَةُ أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ إِلَى أَنْ يَخْتَارَ اَللَّهُ لِي دَارَكَ اَلَّتِي أَنْتَ بِهَا مُقِيمٌ وَ سَتُنَبِّئُكَ اِبْنَتُكَ بِتَضَافُرِ أُمَّتِكَ عَلَى هَضْمِهَا فَأَحْفِهَا اَلسُّؤَالَ وَ اِسْتَخْبِرْهَا اَلْحَالَ هَذَا وَ لَمْ يَطُلِ اَلْعَهْدُ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْكَ اَلذِّكْرُ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمَا سَلاَمَ مُوَدِّعٍ لاَ قَالٍ وَ لاَ سَئِمٍ فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَلاَ عَنْ مَلاَلَةٍ وَ إِنْ أُقِمْ فَلاَ عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بِمَا وَعَدَ اَللَّهُ اَلصَّابِرِينَ
اين سخن از آن حضرت روايت شده كه هنگام به خاك سپردن سيده زنان، فاطمه (عليهما السلام) بر سر قبر رسول اللّه (ص)، چنانكه گويى با او راز مىگويد، بيان داشته است.
سلام بر تو، اى پيامبر خدا. سلام من و دخترت كه اكنون در كنار تو فرود آمده و چه زود به تو پيوست. اى رسول خدا، بر مرگ دخت برگزيده تو، شكيبايى من اندك است و طاقت و توانم از دست رفته ولى مرا، كه اندوه عظيم فرقت تو را ديدهام و رنج مصيبت تو را چشيدهام، جاى شكيبايى است. من خود تو را به دست خود در قبر خواباندم و هنگامى كه سر بر سينه من داشتى، جان به جان آفرين تسليم نمودى.
«انا لله و انا اليه راجعون».
آن وديعت بازگردانده شد و آن امانت به صاحبش رسيد. و اندوه مرا پايانى نيست. همه شب خواب به چشمم نرود تا آنگاه كه خداوند براى من سرايى را كه تو در آن جاى گرفتهاى، اختيار كند. بزودى، دخترت تو را خبر دهد كه چگونه امتت گرد آمدند و بر او ستم كردند. همه سرگذشت را از او بپرس و خبر حال ما از او بخواه.
اينها در زمانى بود كه از مرگ تو ديرى نگذشته بود و تو از يادها نرفته بودى. بدرود تو را و دخترت را. بدرود كسى كه وداع مىكند، نه بدرود كسى كه رنجيده و ملول است. اگر از اينجا بازمىگردم نه از روى ملالت است و اگر درنگ مىكنم نه به سبب آن است كه به وعدهاى كه خدا به صابران داده است بدگمان شده ام.
♦ شرح خطبه ♦
سلام حضرت علی (ع) به پیامبر اکرم (ص)
اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ عَنِّي ...
سلام به هرکس که به دیدارش میروند، البته این دیدار قلبی و روحانی است.
سلام حضرت علی(ع) از جانب حضرت زهرا(س) محضر رسول الله(ص)
اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ عَنِّي وَ عَنِ اِبْنَتِكَ ...
گویا اذن دخول گرفتن از پیامبر اکرم (ص) جهت همجواری حضرت زهرا(س) در بهشت با ایشان
زود پیوستن بانوی دو عالم به پیامبر اکرم(ص)
اَلسَّرِيعَةِ اَللَّحَاقِ بِكَ ...
اشاره به کلام رسول الله (ص): "انت اسرع اهلی لحوقا بی": "تو اولین کس از اهل بیت(ع) من هستی که به من ملحق میشود."
زمان شهادت حضرت زهرا(س) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) مختلف است و دوقول مشهور ۷۵ روز یا ۹۵ روز میباشد.
بی تا بی فراوان امام علی(ع) در شهادت حضرت زهرا(س)
قَلَّ يَا رَسُولَ اَللَّهِ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي ...
- امام(ع) گویی پیامبر اکرم(ص) را مورد خطاب قرار داده و شکایت به حضرتش در کاهش شکیبایی و توانش در این مصیبت
- علت تعبیر "صفیک" به جای " ابنتک": به منظور احترام و دوستی و گرامیداشتی است که حضرت (ص) نسبت به دخترش حضرت زهرا(س) اعمال می کردند و تجلیل از بانوی دوعالم(س) است.
دشواری فراق حضرت زهرا (س)
رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي ...
تجلّد: اظهار صلابت و توانایی- رقّ تجلّدی: صلابت و تواناییم نازک و کم شد؛ به معنا یآنکه صبر من از فراق او(زهرا (س)) ناتوان است.
دلداری خویش(امام علی (ع)) در این مصیبت به تاسی بر صبر بر فقدان پیامبر اکرم(ص)
إِلاَّ أَنَّ فِي اَلتَّأَسِّي لِي بِعَظِيمِ فُرْقَتِكَ وَ فَادِحِ مُصِيبَتِكَ مَوْضِعَ تَعَزٍّ ...
امام(ع( با این جمله ف با خطاب به پیامبر(ص) خود را در این مصیبت تسلای خاطر میدهد که گرچه مصیبت زهرا(س) غیرقابل تحمل است لیکن غم دوری تو بسیار سخت تر است پس چنانکه بر فراق تو با همه دشولریش صبر کردم، در شهادت زهرا(س) به طریق اولی بردبار خواهم بود.
شرح اندوه فراوان امام(ع) هنگام به خاک سپردن پیامبر(ص) توسط امام(ع)
فَلَقَدْ وَسَّدْتُكَ فِي مَلْحُودَةِ قَبْرِكَ وَ فَاضَتْ بَيْنَ نَحْرِي وَ صَدْرِي نَفْسُكَ ...
شرح اندوه فراوان امام(ع) هنگام به خاک سپردن پیامبر(ص) توسط امام(ع) در حالیکه روح مبارکشف میان سینه و گلوی امام(ع) از بدن شریفش خارج شد.
گویا امام(ع) با این سخن، آن ضایعه اسفناک را یادآور شدند تا تسکینی بر مصیبت تازه اش باشد.
استرجاع
إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ ...
منظور از این ذکر، این کلام اللهی است:
"وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ - الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ"- بقره/۱۵۶-۱۵۵
پوزش خواهی امام(ع) از پیامبر اکرم(ص)
فَلَقَدِ اُسْتُرْجِعَتِ اَلْوَدِيعَةُ وَ أُخِذَتِ اَلرَّهِينَةُ ...
ودیعه و رهینه، حضرت زهرا(س) است.
از ودیعه معلوم میشود: حضرت(س)نزد امام (ع) امانت بوده است.
از رهینه معلوم میشود: امام(ع) حضرت زهرا(س) را به عوض رسول الله(ص) در نزد خود نگهداشته و خود را با آن تسلیت میداد.
( و برخی رهینه و ودیعه را استعاره از نفس دانسته و بیان دارند که ودیعه اشاره به کلام" النساء ودائع الکرام: زنها امانتهای ارزشمندی میباشند" دارد که دال بر امانت بودن زن نزد مرد است.
و رهینه این مناسبت استعاری را دارد که تمام نفوس در گرو وفای به عهد خود با خدایند که از دبن حق منحرف نشوند.)
همیشگی بودن اندوه امام (ع)
أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ إِلَى أَنْ يَخْتَارَ اَللَّهُ لِي دَارَكَ اَلَّتِي أَنْتَ بِهَا مُقِيمٌ ...
امام(ع) ذکر دائمی بودن حزن خویش را داشته و اینکه شبها بیدار است تا آنکه به پیامبر اکرم(ص) بپیوندد.
اندوه مظلومیت زهرا (س) و شکایت امام(ع) نزد رسول الله(ص)
سَتُنَبِّئُكَ اِبْنَتُكَ بِتَضَافُرِ أُمَّتِكَ عَلَى هَضْمِهَا ...
این جمله امام (ع) اشاره به شکایت امام علی (ع) از مردم به حضور پیامبر اکرم(ص) است که پس رحلت حضرت(ص) حق خلافت را از امام علی(ع) و فدک را ظلمانه از حضرت زهرا(س) ربودند.
اندوه از دست دادن محرم راز
فَأَحْفِهَا اَلسُّؤَالَ وَ اِسْتَخْبِرْهَا اَلْحَالَ ...
از او(حضرت زهرا(س)( به اصرار بخواه که بازگو کند و از او طلب آگاهی از حال نما.
امر فراموش نشده
هَذَا وَ لَمْ يَطُلِ اَلْعَهْدُ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْكَ اَلذِّكْرُ ...
ابن ابی الحدید در جواب پرسشی که خود مطرح کرده اینگونه می نویسد:
اگر بگویی این کار چیست که نه فراموش شد و نه فرسوده گشت، اگر در آنجا نصی نبود؟
گویم: سخن او (ص):" انی مخلف فیکم الثقلین"، همانا من در میان شما دو گران جانشین می گذارم، و سخن او:" خداوندا حق را با او گردان هر جا که گردد" و امثال این نصوص که دلالت بر تعظیم و بزرگداشت و منزلت او در اسلام دارد.
سلام به هنگام خداحافظی
اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمَا ...
معمولا عادت دوستان راستین چنین است که هنگام جداشدن از همدیگر به عنوان وداع، سلام می گویند.
خداگرایی مولی الموحدین علی علیه السلام در مصیبت
بِمَا وَعَدَ اَللَّهُ اَلصَّابِرِينَ ...
حضرت (ع) با این فرمایش، خود را از همانندی با کسانی که از شدت ناراحتی بر قبور حاضر می شوند و می پندارند آنچه از دست رفته جبران نخواهد شد و صبر برآن اجری نخواهد داشت، تبرئه می کنند.
و در حضور پیامبر اکرم(ص) عرض میکنند: من به آنچه خداوند در مقابل مصیبت ها به پیامبران وعده کرده( که صلوات و رحمت اوست) یقین دارم.
منابع و مآخذ:
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی، ترجمه: غلامرضا لایقی، تهران، نیستان، ۱۳۹۰ه.ش
ابن میثم،کمال الدین، شرح نهج البلاغه ابن میثم، مشهد، مترجمان: محمدصادق عارف و حبیب روحانی، بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۸ه.ش
دشتی، محمد، فرهنگ معارف نهج البلاغه، بی جا، موسسه تحقیقاتی امیر المومنین، ۱۳۷۶ه.ش
قرشی، علی اکبر، آئینه نهج البلاغه، تهران، فرهنگ مکتوب، ۱۳۸۴ه.ش