«فدک در تاریخ» اثر شهید محمد باقر صدر است که بر اساس فیش‌های سخنرانی‌های خود در کاظمین در سن ۱۳ سالگی آنها را به کتاب تبدیل‌ می‌کند و در پنج فصل تدوین گشته است و توسط حجت‌الاسلام سید ابوالقاسم حسینی ترجمه و به‌همت پژوهشگاه تخصصی شهید صدر در ٢٣۵ صفحه منتشر شده است.

این کتاب یکی از عمیق‌ترین و دقیق‌ترین کتاب‌هایی است که در تحلیل بخشی از زندگانی حضرت زهرا(س) است که در ۵ فصل سامان یافته و با نظمی خاص افزون بر نقل و نقد دقیق ماجرای فدک، به موضوعاتی عمیق‌تر در اندیشه دینی نیز می‌پردازد.

ساختار کتاب

فصل اول:« بر صحنه قیام»

فصل دوم: «معنای حقیقی و رمزی فدک»

فصل سوم: «رقابت سیاسی خلفا با حضرت علی (ع)»

فصل چهارم: «گوشه‌هایی از کلام فاطمه الزهرا(س)»

فصل پنجم: «ارزیابی نهایی ماجرا»

در فصل نخست شهید صدر پس از ذکر مقدماتی درباره وضعیت جامعه پس از وفات پیغمبر، حرکت حضرت زهرا پس از رحلت پیامبر (ص) را قیامی بزرگ می‌داند که با تمام وسعت خود در تاریخ ثبت شده و در ادامه به شرح صحنه‌های این قیام می‌پردازد.

در فصل دوم نیز ضمن ارائه مختصات جغرافیایی فدک، به شرح تاریخچه‌‌ای از جریان‌های سیاسی مرتبط با فدک و رد و بدل شدن آن میان خلفا و اهل بیت پرداخته شده است و با دلایلی انکارناشدنی اهمیت و جایگاه مادی و معنوی فدک را تبیین می‌کند.

در فصل سوم، ابتدا روش درست و بایسته‌های پژوهش تاریخی را تبیین و سپس با نقدی بر نوشته استاد عباس‌محمود عقاد، راه بحث از قیام فاطمی را گشوده و به بررسی زمینه‌های این انقلاب و جلوه سیاسی آن می‌پردازد و در این راستا با بررسی ماجرای سقیفه و اثرات آن، نقش قیام حضرت زهرا را در مبارزه با انحرافات رویداده پس از درگذشت پیامبر تبیین می‌کند و نشان می‌دهد که دادخواهی او در ماجرای غصب فدک، در واقع تلاشی برای بازگشتن حکومت اسلامی به مسیر اصلی آن بود که توسط خداوند متعال تعیین و توسط رسول گرامی‌اش ابلاغ شده بود. تاثیر رقابت خلفا با امیرالمومنین(ع) و نقش آنان در تاسیس خلافت اموی از دیگر مباحث مهم این فصل است.

در فصل چهارم، تجزیه و تحلیل بخش‌هایی از سخنان حضرت زهرا(س) در خطبه مشهور فدکیه را گزینش می‌کند و آن‌ها را به شرح می‌گذارد و به‌رغم آنکه بخشی اندک از آن خطبه را نقل می‌کند، روح حاکم بر همۀ آن را به‌خوبی روشن می‌سازد.در این فصل اهداف واقعی انقلاب فاطمی شرح شده است.

در فصل پنجم و پایانی کتاب، شهید صدر، با ارائه مستندات دو طرف دعوا به بررسی ماجرای فدک و حکم صادرشده درباره آن از سوی خلیفه اول می‌پردازد. نویسنده در این فصل با رویکردی واقع‌نگرانه و مبتنی بر اصول اسلامی مورد پذیرش همه مسلمانان، مبانی مختلف علمای شیعه و سنی در موضوعات گوناگون را نقل و نقد می‌کند و احادیث نقل شده از سوی خلیفه را در بوته نقد گذاشته و معانی قابل برداشت از آن احادیث، نظر خلیفه درباره آنها، صحت آنها و تطابقشان با قرآن کریم را نشان می‌دهد و در پایان از رهگذر بحثی فقهی، مخالفت رفتار خلیفه را با معیارهای اسلامی، به اثبات می‌رساند.

در نگاه پژوهشگران

راشل کنتز فیدر، پژوهشگر بنیاد پژوهشی موشه دایان (وابسته به دانشگاه تل‌آویو) در طرح‌نامه دکترای خود که آن را در مجله مطالعات خاورمیانه بریتانیا منتشر کرده است، می‌نویسد: «تألیف این کتاب از سال١٩۴۶ آغاز شده است؛ سالی که صدر از کاظمین به نجف مهاجرت کرد تا تربیت دینی‌اش را آغاز کند. او علی‌رغم سن کم، بلوغ فکری‌اش را ثابت کرده بود؛ زیرا پیشتر در اوان نوجوانی در مباحث فلسفی و حقوقی تسلط پیدا کرده بود. گفتاری تاریخ‌نگارانه و محققانه درباره اختلاف نظر بر سر فدک، بخش اصلی این کتاب است؛ زیرا تا کنون تحقیقی نقادانه و جدی در این موضوع انجام نشده است. منابع اندکی درباره این واقعه هستند که نوعاً به حواشی پرداخته‌اند و یا واقعیت‌ها درباره نزاع فدک را خیلی ساده بیان کرده‌اند… مرنیسی و کورتز و کالدرینی به اختصار اشاره کرده‌اند که علی شریعتی در بیان نظرش درباره فاطمه به عنوان الگوی زنان، ماجرای فدک را هم بیان کرده است. کتاب او که مکرراً به فدک در تاریخ صدر هم استناد می‌کند، به فدک در بستر نیازهای زن مدرن می‌نگرد؛ یعنی آگاهی و مبارزه برای گرفتن حقوق اجتماعی و سیاسی خود.» راشل کنتز در تحقیق خود ابتدا به پژوهش‌های انجام‌شده درباره اندیشه و شخصیت شهید سید محمدباقر صدر در جهان پرداخته و سپس کتاب فدک در تاریخ را به نقد و تحلیل گذاشته و نقش تاریخ و جامعه پیرامون صدر در شکل‌گیری این کتاب و سپس تأثیرگذاری این کتاب بر شیعیان را بررسی کرده است.

احمد ابوزید العاملی در کتاب «محمدباقر الصدر؛‌ السیرة والمسیرة فی حقائق ووثائق» پس از بررسی‌های متعدد و نقد نظرات مختلف درباره سال دقیق تألیف این کتاب، چنین نتیجه می‌گیرد: «احتمالاً شهید صدر از فرصت تعطیلی دروس در ماه رمضان سال ١٣۶٧ق (١٩۴۶م) استفاده کرده و کتاب فدک در تاریخ را نگاشته است… شهید صدر در آن زمان صرفاً این کتاب را به‌عنوان یادنامه‌ای از مرحله علمی خود در آن دوران نوشته است، چنان‌که در پاسخ به یکی از شاگردانش درباره علت تألیف این کتاب می‌گوید: «من مطالب این کتاب را در دوران کودکی‌ام نوشته‌ام و دلم می‌خواست خاطره‌ای از آن دوران داشته باشم و برای همین این کتاب را تألیف کردم». البته این کتاب تا سال ١٣٧۴ق به چاپ نرسید.» [محمدباقر الصدر، السیرة والمسیرة فی حقائق ووثائق، ج‏۱، ص۱۵۵.]

تاآنجاکه شاید بتوان گفت که اساساً صدر فدک را به‌مثابه دستمایه‌ای برای بررسی نوع برداشت مسلمانان صدر اسلام از معنای دین،‌ برگزیده است و از این‌رو همان‌قدر که این کتاب ماهیتی تحلیلی-تاریخی دارد،‌ می‌تواند پژوهشی در حوزه فلسفه دین نیز قلمداد شود. شاخه‌های این پژوهش، در عین اختصار، گستره پردامنه‌ای دارد و برای مثال به دیدگاه‌های شخصیت‌های صدر اسلام در حوزه‌هایی مانند اقتصاد نیز می‌پردازد: «از همین جا، باور این دو خلیفه دربارۀ مالکیت خصوصی نیز آشکار می‌شود. آن دو بر این باور بودند که خلیفه حق دارد اموال مردم را مصادره و برای امور کشور و مصارف عمومی دولت مصرف نماید، بی آن که به آنان عوض بپردازد یا از ایشان اجازه گیرد. بنابراین،‌ هر گاه حکومت به اموال و دارایی‌های یکی از افراد جامعه نیاز داشته باشد، وی بر آن مالکیت ندارد.» [فدک در تاریخ، ص١٠٠]

آیت‌الله سید کاظم حائری در مقدمه مباحث الأصول خود، در بیان رتبه والای علمی این کتاب به نقدهایی که علامه صدر بر برخی از نظرات فقهی بزرگان شیعه مانند صاحب‌جواهر و آقا ضیاء عراقی داشته،‌ اشاره کرده است. یکی از آن‌ها نقد شهید بر استدلال صاحب‌جواهر بر نافذ بودن علم قاضی در مقایسه با بینه است. وی در این باره می‌نویسد: «البته به باور من، این دلیل (با آن که در این جا به سود سخن ماست) ضعفی ماهوی دارد؛ زیرا در آن، مقایسۀ میان بیّنه و علم حاکم در نسبت با متن واقعیت صورت نپذیرفته، بلکه تنها میزان تأثیر هر یک بر ذهن و جان حاکم در نظر گرفته شده است. در این حال، چنین نتیجه گرفته شده که علم از بیّنه قوی‌تر است؛ با این استدلال که یقین از ظن قدرتی بیشتر دارد. اما حقیقت آن است که در این مقایسه باید ملاحظه شود که در هر دادرسی کدام یک از این دو اصولاً برای دستیابی به حقیقت مطلوب شایسته‌تر است. در این گونه مقایسه، علم حاکم بر بیّنه برتری نمی‌یابد؛ زیرا همان‌سان که بیّنه گاه به خطا می‌رود، علم حاکم نیز دچار خطا می‌شود. پس این هر دو در نگاه شرع یکسان هستند و در معرض لغزش و اشتباه قرار دارند.»

چه‌بسا همین مباحث سبب شده است که علامه سیدعبدالحسین شرف‌الدین (صاحب کتاب شریف المراجعات) با مطالعه همین کتاب به اجتهاد سید محمدباقر صدر گواهی بدهد. فرزند علامه شرف‌الدین می‌گوید: پس از آنکه کتاب فدک به پدرم رسید، ایشان کتاب را مطالعه کرد و پس از اتمام کتاب آن را بست و گفت: «أشهد بالله أنّه مجتهد؛ به خدا سوگند که او مجتهد است.» (محمدباقر الصدر، السیرة والمسیرة فی حقائق ووثائق، ج‏۱، ص٢٢٣.)

حجت‌الاسلام سید امید موذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر:« «فدک در تاریخ» اثری که با نگاهی اسلامی و فرامذهبی به این واقعه تاریخی پرداخته و منابع آن در محتوا به‌طور کلی مورد پذیرش جامعه اسلامی است و بیش از آن‌که دعوای کلامی و تاریخی درباره ماجرای فدک باشد قرار است سطح عمیق‌تر و ریشه‌ای‌تر در خصوص نوع نگاه به دین و نقش آن داشته باشد. »

دکتر محمد حسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام:« ‌آیت‌الله صدر در کتاب «فدک در تاریخ» بسیار دقیق و بدون هیچ‌گونه حُب و بُغضی و بر مبنای اصول علمی و پژوهشی استناداتی را مطرح کرده که برای هر کس با هر دین و مذهبی عالمانه است و فکر‌ نمی‌کنم کسی‌نقد قابل توجهی برای رد مبانی کتاب داشته باشد، چرا که اگر کسی رد بر این کتاب بنویسد، رد بر عقل و فکر و فهم زده است. ... «فدک در تاریخ» اثری عالمانه شهید صدر است که در این اثر خیانتی که انصار مرتکب شدند و آغازگر بحث جانشینی پیامبر بودند را مطرح‌ می‌کند که چگونه آنها با نادیده گرفتن حضرت علی (ع) از دفاع از حق جا ماندند و همچنین جعل حدیث توسط ابوبکر که به پیامبر نسبت‌ می‌دهد را از ابعاد گوناکون مورد بررسی قرار‌ می‌دهد و منطق ابوبکر را ابطال‌ می‌نماید و اثبات‌ می‌کند حضرت زهرا (س) انقلابی را برای برگرداندن حقیقت به جای خود و دفاع از حضرت علی (ع) آغاز کرده است و این انقلاب ادامه دارد.

در میان علمای ما اینگونه مطرح است در قضیه غصب خلافت بیشتر دومی موثر بوده است و اولی در حاشیه کار بوده، اما شهید صدر در این کتاب بسیار عالمانه و ماهرانه نشان‌ می‌دهد که در سقیفه، ابوبکر اصل قضیه را برعهده دارد و انصار را از عرصه خارج‌ می‌کند و کار را پیش‌ می‌برد و یا به عبارتی با برنامه‌ریزی قبلی آن حوادث را در سقیفه رقم زده است.»

حجت‌الاسلام مجتبی الهی خراسانی، رئیس میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم:« موج جدیدی از نگارش پیرامون صدیقه‌‌‌ی طاهره (س) بعد از تعامل اجتماعی میان جریان‌های نواندیش شیعه و سنی در صدسال اخیر اتفاق افتاده است و در مصر، عراق، سوریه، لبنان و ایران تقریباً با فاصله‌های بسیار کم، موج تازه‌‌ای از نگاشته‌ها درباره‌‌‌ی آن حضرت، قیام آن حضرت، قضیه‌‌‌ی فدک و … به راه افتاد که برخی حتی توسط غیرمسلمانان نگاشته‌ می‌شده است اما به گمان من به اثر شهید صدر باید فراتر از این موج نگریست.

تفکر جامع‌نگر که تقریباً در تمام آثار شهید ‌آیت‌الله صدر مشهود است، این اثر فوق‌العاده نیز با یک نگاه نظام‌مند و چندوجهی به قضیه فدک نگریسته است، به‌گونه‌ای حیرت‌آور، تقریباً این اثر واجد تمام دیدگاه‌هایی است که در خلال چند قرن درباره این رویداد ابراز شده و این افکار و اندیشه‌ها بوی کهنگی‌ نمی‌دهد. بی‌آنکه این کتاب بوی کهنگی به خودش بگیرد تازه‌ترین اندیشه‌ها را بیان کرده و هیچ‌گاه کهنه‌ نمی‌شود چرا که به آثار نویسندگان هم عصر با خود‌ می‌پردازد و با ادبیات مرسوم در نثرهای علمی معاصر و با یک نوع بی‌طرفی برآمده از سبک علمی خود شهید صدر این کتاب تهیه، تدوین و به چاپ رسیده است.

کتاب «فدک در تاریخ» با یک نوع بی‌طرفی برآمده از سبک علمی شهید صدر تدوین شده است و این شهید بزرگوار اقامه فدک را اقامه دعوای شخصی تلقی‌ نمی‌کند و سعی دارد با تحلیل چند زاویه‌‌ای قضاوت را به خواننده واگذار کند که اساساً آنچه در ماجرای فدک رخ داد علنی شدن یک نبرد وسیع‌تر در این ماجرای به‌ظاهر حقوقی است.»

منابع: imam-sadr.com- ijtihadnet.ir- mehrnews.com