كتاب « بقيع در آينه تاريخ: مجموعه مقالات فصلنامه ميقات حج پيرامون بقيع» نوشته جمعي از نويسندگان، در گروه تاريخ و سيره پژوهشكده حج و زيارت تهيه شده و در شهريور ماه ۱۳۹۴ توسط نشر مشعر در ۲۸۴صفحه و در قطع وزيري منتشر شده است.

اطلاعات مقالات عبارتند از:

«مزار بقيع» نوشته علي اكبر حسني؛ «تخريب بقيع به روايت اسناد» نوشته سيدعلي قاضي عسكر؛ «تاريخ حرم ائمه بقيع» نوشته محمدصادق نجمي؛ «حرم جناب ابراهيم فرزند رسول خدا(ص)» نوشته محمدصادق نجمي؛ «حرم همسران و دختران رسول خدا(ص)» نوشته محمدصادق نجمي؛ «بقعه عقيل بن ابي طالب و ابوسفيان بن حارث» نوشته محمدصادق نجمي؛ «بقعه حليمه سعديه و صفيه عمه رسول خدا(ص)» نوشته محمدصادق نجمي؛ «بقعه اسماعيل فرزند امام صادق (ع)» نوشته محمدصادق نجمي.

♦ «مزار بقيع» نوشته علي اكبر حسني

این نوشتار پیرامون قبرستان بقیع و مدفونان در آن به نگارش درآمده است. نگارنده نخست به صورت مختصر به معنا و وجه تسمیه بقیع، مکان و فضیلت آن می پردازد و سپس کسانی را که در این قبرستان شریف مدفون شده اند، نام می برد. از جمله مدفونان بقیع، چهار امام بزرگوار: امام حسن مجتبی (علیه السلام)، امام سجاد (علیه السلام)، امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) هستند. نویسنده، فرزندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) مانند ابراهیم، زینب و ام کلثوم، همسران آن حضرت، فاطمه بنت اسد، عباس عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله)، عمه های آن حضرت، عقیل بن ابی طالب، حلیمه مادر رضاعی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و... را به عنوان تعداد دیگری از خفتگان در این مزار شریف نام می برد. بستگان و اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، تعدادی از فرزندان ائمه (علیهم السلام)، شهدا و برخی از علماء، قرّاء و راویان نیز از جمله کسانی هستند که در این قبرستان شریف به خاک سپرده شده اند و در این نوشتار به آنها اشاره شده است. نگارنده پس از اشاره به اسامی مدفونان بقیع، در ادامه به اجمالی از زندگانی برخی بزرگان مدفون در بقیع، از جمله فاطمه بنت اسد، عباس عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله)، عبدالله بن جعفر، ام البنین، حلیمه، اسماعیل فرزند امام صادق (علیه السلام)، محمد بن حنفیه، عقیل بن ابی طالب، همسران و فرزندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و... پرداخته است.

♦ «تخريب بقيع به روايت اسناد» نوشته سيدعلي قاضي عسكر

نوشتار پیش رو پژوهشی است مبسوط پیرامون تخریب قبور بقیع به دست وهابیت و آل سعود به روایت اسناد و مدارک. نگارنده در این مقاله نسبتاً طولانی اسناد و مدارک مربوط به تخریب بقیع، واکنش ها و عکس العمل ها به آن و اقدامات صورت گرفته برای بازسازی و تعمیر قبور را مورد بررسی قرار داده است. ایشان پس از بیان مقدمه، این مطلب را مورد اشاره قرار داده است که قبرستان بقیع تا پیش از تسلّط وهابیت بر حجاز، دارای قبّه و بناهایی بر روی قبور از جمله قبور ائمه (علیهم السلام) و برخی بزرگان بوده است؛ اما پس از تسلّط آل سعود و وهابیت بر حجاز، این آثار و ابنیه تخریب و ویران شدند. ایشان در ادامه به بیان این ویرانی ها و توضیح چگونگی آنها می پردازد. نکته مهمی که نویسنده در خلال توضیحات به آن اشاره می کند این است که وهابیان از ترس نتیجه کارشان، از تخریب گنبد و بارگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) خودداری کردند و گرنه آنان هیچ قبر و ضریحی را استثنا نکرده اند؛ بلکه از دیدگاه آن ها، قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) از آن جهت که بیشتر مورد احترام و علاقه مردم است، اولی به تخریب است. نگارنده در بخش بعدی، به واکنش ها و عکس العمل های صورت گرفته در مقابل این تخریب ها، پرداخته است. ایشان نخست به واکنش های شیعیان ایران اشاره می کند. ایشان یکی از واکنش های ایرانیان را اعلام تعطیلی و عزای عمومی در روز شانزدهم صفر ذکر می کند. یکی دیگر از واکنش های مردم ایران، تجمع مردم در تهران و سخنرانی مرحوم مدرس در تجمع و مجلس بود. مراجع، علما و حوزه های علمیه نیز پیوسته با ارسال نامه و مخابره تلگراف، خواستار برخورد قاطع با عوامل تخریب قبور و اماکن متبرکه بودند. در ادامه، واکنش ها و انزجار مسلمانان دیگر مناطق بیان شده است. از دیگر واکنش هایی که نویسنده به آنها اشاره کرده است، واکنش سردار سپه و واکنش مسلمانان هند است. نگارنده پس از پرداختن به واکنش ها که عمدتاً مربوط به ایران بوده است، به تسلط عبدالعزیر بر حجاز و تشکیل دولت سعودی، ممنوعیت سفر به حجاز و واکنش و اطلاعیه دولت ایران می پردازد. ایشان در ادامه به مراوده رسمی و دیپلماتیک ایران و عربستان، تأسیس سفارت ایران در عربستان و ارسال هویدا به عنوان کاردار به این کشور اشاره کرده، از آن به عنوان یک توطئه نام برده و به مأموریت و نقش هویدا در کمرنگ کردن و نادیده انگاشتن تخریب اماکن مقدسه پرداخته است. در بخش بعدی تلاش شیعیان برای بازسازی و تعمیر قبور بقیع مورد بررسی قرار گرفته و برخی از اقداماتی که در این راه صورت گرفته، ذکر شده است. از جمله اقدامات صورت گرفته در این راستا، کوشش های مظفر اعلم، نماینده دولت ایران در جدّه است که نویسنده به صورت مفصل به آن پرداخته و گفت وگوها و نامه هایی که در این راستا رد و بدل شده را نقل کرده است. بیان انعکاس اقدامات مظفر اعلم، نامه هایی که برای تشکر از بازسازی به مظفر اعلم نوشته شده و گفت وگوها و نامه هایی که در راستای بازسازی و تعمیر قبور صورت گرفته، بخش پایانی مقاله حاضر را تشکیل داده است.

♦ «تاريخ حرم ائمه بقيع» نوشته محمدصادق نجمي

نوشتار حاضر پژوهشی است تاریخی پیرامون حرم ائمه بقیع (علیهم السلام) که سه موضوع را مورد بررسی قرار داده است: تاریخ حرم ائمه بقیع (علیهم السلام)، تاریخ ضریح ائمه بقیع (علیهم السلام) و قبر فاطمه بنت اسد یا فاطمه دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله). مقاله از سه بخش تشکیل شده و در هر بخش یکی از موضوعات مذکور را بررسیده است. بخش اول به تاریخ حرم ائمه بقیع (علیهم السلام) اختصاص دارد. نگارنده، در سه مرحله به این بخش پرداخته است. ایشان در مرحله نخست، به خانه عقیل بن ابی طالب به عنوان آرامگاه خانوادگی بستگان پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرداخته و به دفن عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله)، فاطمه بنت اسد، ائمه چهارگانه (علیهم السلام) در این خانه اشاره کرده است. ایشان در ادامه به این پرسش پرداخته است که چرا برخی از بستگان پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جای بقیع، در خانه عقیل دفن شدند. اهمیت و جایگاه خانه عقیل و استحباب و استجابت دعا در کنار آن خانه و بیان علت آن، موضوعی است که در ادامه بررسی شده است. از مباحث مذکور این مطلب به دست می آید که خانه عقیل مورد توجه خاصّ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و محل دعا و مناجات آن حضرت بوده و این عمل پیامبر (صلی الله علیه و آله)، گویای عظمت و نشانگر قداست و معرفی معنویت این خانه بود که در آینده نه چندان دور، ستارگانی از آسمان ولایت در این مکان شریف افول و چهار تن از اوصیای آن حضرت در این خانه به خاک سپرده خواهند شد. توجه عمیق افراد سرشناس و اصرار آنان بر دفن شدن در نزدیکترین نقطه به این خانه، شاهد بر این حقیقت است. نویسنده در مرحله دوم از تبدیل خانه عقیل به حرم و زیارتگاه و تغییر شکل آن سخن گفته و قرائن و شواهد موجود و جنبه های مذهبی و سیاسی آن را مورد بحث و گفت وگو قرار داده است. ایشان تبدیل خانه عقیل به حرم و زیارتگاه عمومی را در دوران خلافت سفّاح یا در اوایل دوران خلافت منصور دانسته است. نگارنده در مرحله سوم به تاریخ قرن پنجم به بعد و ساختن گنبد بر روی قبور بقیع می پردازد. ایشان در این مرحله تاریخ ساخت گنبد بقیع، کیفیت آن، تعمیرات و ویژگی های حرم بقیع را مورد بحث و گفت وگو قرار داده است. بخش دوم مقاله به ضریح ائمه بقیع (علیهم السلام) اختصاص دارد. قبور ائمه بقیع (علیهم السلام) و جناب عباس، از قدیم الایام و بلکه پیش از قرن هفتم، دارای ضریح و صندوق بوده اند که به مناسبت نزدیکی قبور ائمه (علیهم السلام)، همه آنها در داخل یک ضریح و قبر عباس به علت فاصله با آنها، دارای ضریح مستقل بوده است. در قرن های اخیر علاوه بر این دو صندوق، یک ضریح مشبک و چوبین بزرگ هم ساخته شده که هر دو صندوق در داخل آن قرار داشته اند. نخست ضریح و صندوق قدیمی و سپس ضریح دوم و در ادامه چگونگی قبر و ضریح منسوب به فاطمه (علیها السلام) مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش سوم و پایانی با عنوان «قبر فاطمه زهرا (علیها السلام) یا فاطمه بنت اسد» این پرسش مورد پژوهش قرار گرفته است که قبری که داخل حرم مطهر ائمه بقیع (علیهم السلام) به فاطمه (علیها السلام) نسبت داده می شود، فاطمه زهرا (علیها السلام) است یا فاطمه بنت اسد؟ نویسنده در این بخش نخست مدفن حضرت زهرا (علیها السلام) و علت اختفای آن را بیان کرده و در ادامه به بررسی مدفن حضرت زهرا (علیها السلام) از دیدگاه روایات، علمای شیعه و اهل سنت می پردازد. طبق روایات متعدد و دیدگاه علمای شیعه، حضرت فاطمه (علیها السلام) در خانه خود مدفون است؛ اما اهل سنت در این زمینه اختلاف کرده، دارای سه قول هستند: در بیت خود، در بقیع و داخل حرم ائمه بقیع (علیهم السلام). نویسنده از مجموع بحث و گفتارها نتیجه گرفته است که به ظنّ قریب به یقین، قبر مطهر حضرت زهرا (علیها السلام) در بیت خود و در کنار مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و قبر فاطمه بنت اسد در داخل حرم ائمه بقیع (علیهم السلام) قرار گرفته است. قبر فاطمه بنت اسد در خانه فرزندش عقیل، تاریخ تخریب بیت فاطمه (علیها السلام)، نصب شبکه در اطراف مرقد شریف و حجره فاطمه (علیها السلام)، محراب و ضریح در بیت فاطمه (علیها السلام) و دومین خانه امیرمؤمنان (علیه السلام)، محورهای پایانی مقاله حاضر را تشکیل می دهند.

 ♦ «حرم جناب ابراهيم فرزند رسول خدا(ص)» نوشته محمدصادق نجمي

از جمله بقعه های بقیع که توسط وهابیت تخریب شده، بقعه و حرم ابراهیم فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است. نوشتار پیش رو پیرامون این بقعه نگارش یافته است. نگارنده نخست به چگونگی حرم و ضریح جناب ابراهیم پرداخته و در این زمینه مطالبی از مدینه شناسان و مورخان نقل می کند و سپس از گفتار آنان نتیجه می گیرد که قبر ابراهیم دارای گنبد و بارگاه و ضریح زیبایی بوده است. ایشان در ادامه به سایر مدفونین در بقعه ابراهیم از جمله عثمان بن مظعون و عبدالرحمن بن عوف می پردازد. محور بعدی مقاله، بحث از تاریخ بنای بقعه و ضریح ابراهیم را برعهده دارد. نویسنده پس از مباحث تاریخی مربوط به بقعه و ضریح ابراهیم، به بیوگرافی جناب ابراهیم و عثمان بن مظعون پرداخته و نگاهی به مراسم تشییع و تدفین پیکر آن دو توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) و سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این زمینه کرده است. ایشان ابتدا عثمان بن مظعون را مطرح کرده و در قالب محورهای زیر به بیوگرافی و تدفین وی پرداخته است: عثمان بن مظعون در مکه، ابن مظعون و ردّ پناهندگی مشرکان، عثمان بن مظعون در مدینه، گریه رسول خدا در مرگ عثمان بن مظعون، نمونه هایی از گفتار و عمل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حفظ اثر قبر و ابقاء نام صحابه، نصب سنگ بر قبر ابن مظعون. پس از عثمان، بیوگرافی ابراهیم از تولد تا وفات بررسی شده است. محورهای بررسی شخصیت ابراهیم بدین ترتیب اند: مراسم تولد، انتقال ماریه به خارج از مدینه، محبت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت به ابراهیم، گریه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ماریه در کنار بستر ابراهیم، انتقال پیکر ابراهیم، غسل پیکر ابراهیم، گریه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به هنگام تکفین ابراهیم، تشییع جنازه، نماز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر ابراهیم، کیفیت دفن، گریه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مسلمانان در کنار قبر، نصب سنگ و ریختن آب بر قبر ابراهیم، جلوگیری رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از نفوذ بدآموزی های فکری و عقیدتی.

از جمله بقعه ها و گنبد و بارگاه ها که در داخل بقیع به وسیله وهابیان منهدم گردیده است، ساختمان بقعه و حرم متعلق به جناب ابراهیم فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می باشد. و از این جهت که پیکر جناب ابراهیم در کنار قبر عثمان بن مظعون صحابه جلیل القدر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خاک سپرده شده و هر دو قبر در کنار هم قرار گرفته اند. این بقعه همانگونه که به بقعه جناب ابراهیم مشهور شده است، گاهی به عثمان بن مظعون هم نسبت داده می شود.

 ♦ «حرم همسران و دختران رسول خدا(ص)» نوشته محمدصادق نجمي

از جمله بقعه ها و حرم های تخریب شده در بقیع، حرم همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) و دختران آن حضرت است. نوشتار پیش رو پیرامون این دو حرم به نگارش درآمده است. بخش اول مربوط به حرم همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. نویسنده پس از اشاره به تاریخ بنای حرم، تعداد مدفونین در این حرم را مورد بررسی قرار داده و به نقل نظر نویسندگان و مورخان پرداخته است. ایشان از مجموع آنچه از منابع معتبر نقل نموده، نتیجه گرفته است که اصل حرم که به عنوان «قبه الزوجات» در داخل بقیع معرفی شده است، دارای اصالت و قدمت تاریخی است؛ اما تعداد همسرانی که در این محل به خاک سپرده شده اند، دقیقاً مشخص نیست و اینکه در قرن های اخیر این حرم به عنوان مدفن هشت تن از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله)، معرفی شده و علائمی دال بر این تعداد نصب شده، دلیلی بر تأیید آن در دست نیست و اینها مبتنی بر اشتهار عرفی و نقل اقوال است. بخش دوم بحث از حرم دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله) (زینب، رقیه، و امّ کلثوم) را برعهده دارد. از دیدگاه نگارنده آنچه از منابع اصلی به دست می آید این است که قبر همه دختران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جز حضرت زهرا (علیها السلام) در بقیع و کنار هم در یک محل واقع شده و دارای یک قبه و ضریح هستند. ایشان برای اثبات گفته خود به نقل عبارات مورخان در این زمینه می پردازد. بیوگرافی دختران رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، زینب، رقیه و ام کلثوم، محورهای پایانی مقاله را تشکیل داده اند.

♦  «بقعه عقيل بن ابي طالب و ابوسفيان بن حارث» نوشته محمدصادق نجمي

از جمله قبرهای قبرستان بقیع که دارای گنبد و بارگاه بوده، قبر عقیل بن ابی طالب و ابوسفیان بن حارث است. نوشتار حاضر پیرامون بقعه این دو شخصیت به نگارش درآمده است. مقاله حاضر از سه بخش تشکیل یافته است. در بخش نخست، به نظریه مورخان درباره بقعه عقیل و ابوسفیان پرداخته شده است. مورخان از اوایل قرن هفتم به معرفی این بقعه پرداخته اند. لذا نگارنده در این بخش گفتار مورخان و مدینه شناسان را از قرن هفتم تا امروز بیان و بررسی کرده است. بخش دوم عهده دار بحث از خانه عقیل به عنوان مدفن ایشان و ابوسفیان است. نگارنده در این بخش شواهد تاریخی نقل می کند تا نشان دهد که قبر عقیل و ابوسفیان بن حارث در محوطه منزل عقیل قرار داشته که با مرور زمان، به بقیع ضمیمه گردیده است. بخش سوم بررسی شرح حال ابوسفیان و عقیل را برعهده دارد. نگارنده در این بخش نخست به صورت کوتاه و مختصر به شرح حال ابوسفیان پرداخته و سپس شرح حال عقیل را به صورت نسبتاً مفصل آورده است. شرح حال عقیل در قالب محورهای زیر مورد بررسی قرار گرفته است: عقیل در صف مظلومان تاریخ، شخصیت معنوی عقیل، عقیل در حدیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، حدیث پیامبر از زبان عقیل، ایمان عقیل، عقیل در صحنه جهاد، عقیل در بدرقه ابوذر و مکاتبه عقیل با امیرمؤمنان علی (علیه السلام). از جمله قبرهایی که در بقیع گنبد و بارگاه داشته و پیوسته زائران را به سوی خود جلب کرده، قبر عقیل پسر ابوطالب است.

مدفن عقیل در میان مورخان به گونه ای برخوردار از شهرت بوده که پس از گذشت نزدیک به یک قرن از انهدام این اثر تاریخی و مذهبی و نبودن کوچک ترین علامت در روی قبور موجود، باز هم در میان قبورِ انگشت شمار در بقیع، قبری به وی منتسب است و نویسندگان و مدینه شناسان اخیرِ حکومت سعودی، علی رغم بی توجهی به این گونه مسائل و تلاش در به فراموشی سپردن این آثار، باز هم قبر عقیل را، در میان قبور دیگر، به طور مشخص معرفی کرده و از آن یاد نموده اند و به طوری که خواهیم دید، قبر ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب در کنار قبر عقیل و در داخل خانه او و هر دو در یک محل و در زیر یک گنبد قرار گرفته بودند.

لازم است برای روشن شدن موضوع با سه مطلب زیر آشنا شویم:

۱. نظریه مورّخان در بقعه عقیل و ابوسفیان بن حارث.

۲. خانه عقیل مدفن ابوسفیان و عقیل.

۳. شرح حال ابوسفیان و عقیل.

♦  «بقعه حليمه سعديه و صفيه عمه رسول خدا(ص)» نوشته محمدصادق نجمي

نوشتار حاضر پیرامون دو بقعه از بقعه های بقیع، (بقعه حلیمه سعدیه (دایه پیامبر (صلی الله علیه و آله)) و صفیه (عمه پیامبر (صلی الله علیه و آله)) به رشته تحریر درآمده است. مقاله از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول که مختصر و کوتاه است، به حلیمه سعدیه اختصاص دارد. نویسنده در این بخش درباره وجود حرم و قبر حلیمه در بقیع، مطالبی از نویسندگان و مورخان نقل می کند. بخش دوم بررسی قبر صفیه (عمه پیامبر (صلی الله علیه و آله)) را برعهده دارد. نگارنده نخست به قبر صفیه از دیدگاه مدینه شناسان پرداخته، نظریه چهار مدینه شناس معروف را در این مورد بیان کرده و سپس به دیدگاه زائران و سیّاحان در این زمینه اشاره کرده است. ایشان در ادامه حاصل نظریات و گفتار کتب تاریخ را در چهار مورد بیان و بررسی کرده است: ۱. قبر صفیه پیشتر در خارج از بقیع قرار داشته است؛ ۲. قبر صفیه پس از قرن دهم دارای گنبد بوده است؛ ۳. «بقیع العمه» نه «بقیع العمات!» در این محل تنها یکی از عمه های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) یعنی صفیه مدفون است. بقیع العمات اصطلاحی است که بعدها در افواه مردم رایج شده است؛ ۴. قبر امّ البنین در کجا است؟ نویسنده در بخش سوم به بقاع پیشوایان اهل سنت در بقیع پرداخته است. در این مورد به سه بقعه اشاره شده است: بقعه عثمان بن عفان، بقعه امام مالک و بقعه نافع. مباحث پایانی مقاله به معرفی اجمالی انس ابن مالک و نافع اختصاص یافته است. از قبوری که در بقیع دارای قبه و بقعه بوده، قبر حلیمه سعدیه، مرضِعه (دایه) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است. این قبر در انتهای بقیع و در نزدیکی قبر عثمان واقع است.

در سفرنامه ها و کتب مدینه شناسی کهن، مطلبی در این مورد دیده نمی شود و حتی ابن بطوطه (۷۵۷ ه. ق) در سفرنامه اش از وجود قبری که منتسب به حلیمه سعدیه و فرزندش در شهر بصره است خبر می دهد؛ ولی نویسندگان در قرون اخیر از این قبر که در بقیع بوده یاد نموده اند.

از جمله نایب الصدر شیرازی ۱۳۰۶ ه. ق در سفرنامه اش آورده است: «در محاذات قبه عثمان، قبه ای است بر سردرش این کلمه نوشته شده: «هذه قبّه حضرت حلیمه السعدیّه - رضی الله عنها -» و نیز این دو بیت را نوشته اند:

یاپلدی مرضییه فخرعالمه قبه حلیمه حضرتنه قیلدی پادشه حرمت که ذاتی در شرف دودمان مقدّسه

مضمون این دو بیت ترکی نشانگر این است که ساختمان این بقعه متعلق به دوران سلاطین عثمانی است اما قبل از آن در چه وضعیتی بوده، برای ما روشن نیست.

حسام السلطنه ۱۳۳۰ ه. ق در شمارش بقاع موجود در بقیع می گوید: «... نهم بقعه حلیمه سعدیه است»

ریچارد بورتون از جهانگردان غربی است که در سال ۱۸۵۳ میلادی: ۱۲۷۶ ه. ق. بقیع را دیده است. وی می گوید: «سوّمین جایی که دیدیم بقعه ایست که در روی قبر حلیمه سعدیه بنا شده است»

باید توجه داشت با این که از تخریب این بقاع بیش از هفتاد سال می گذرد؛ ولی در عین حال از جمله قبوری که هنوز از بین نرفته است یکی قبر حلیمه سعدیه است که در آخر بقیع معروف، مشهور و مورد توجه زائران است و از قبرهایی است که در نقشه های موجود در تألیفات جدید، منعکس و مشخص گردیده است؛ مانند «تاریخ المعالم المدینه المنوره».

♦ «بقعه اسماعيل فرزند امام صادق (ع)» نوشته محمدصادق نجمي

نوشتار پیش رو پیرامون بررسی بقعه اسماعیل فرزند امام صادق (علیه السلام) نگارش یافته است. نگارنده در ابتدای مقاله به توصیف بقعه و قبر اسماعیل آنگونه که خود مشاهده کرده است، پرداخته و سپس جریان کشف جسد اسماعیل و انتقال آن به داخل بقیع و انعکاس آن را مطرح کرده است. ایشان در ادامه به بیان تاریخ و کیفیت حرم اسماعیل می پردازد. وی برای این مرقد شریف دو خصوصیت بارز و مشخص نسبت به سایر قبور موجود در داخل بقیع بیان می کند: قدمت و داشتن تاریخی کهن و وسعت و بزرگی این حرم شریف. نویسنده در ادامه مباحث متعددی در قالب محورهای زیر بیان کرده است: تعمیر حرم اسماعیل، وسعت این مرقد شریف، خانه امام سجّاد (علیه السلام)، انگیزه وسعت حرم جناب اسماعیل، شخصیت معنوی اسماعیل و پیدایش مذهب اسماعیلیه.

>>> جهت مطالعه در سایت   اینجا   ذیل کلیک نمایید.

>>> جهت دریافت فایل pdf کتاب، بر روی لیک ذیل کلیک نمایید.