روانشناسی پهلوی ها

یکی از ویژگی های مهم در ارزیابی سطح کارآمدی نظام های سیاسی، بررسی ویژگی های شخصیتی رهبران و مدیران ارشد آنان است که این ویژگی در نظام های سلطنتی که خواست و اراده شاه، محور تمامی تصمیمات و خط ومش های نظام سیاسی است، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد. در بررسی چگونگی حکومت خاندان پهلوی نیز که حکومتی خودکامه و مبتنی بر اراده شاه بود، شناخت این ویژگی های شخصیتی و چگونگی تأثیرگذاری آنها بر جهت گیری های مدیریتی، حائز اهمیت است. این ویژگی ها عبارتند از:

۱. روحیه دیکتاتوری؛ محمدرضا در خانواده ای دیکتاتورمحور، پرورش یافت. این مسئله، عامل مهمی در شکل گیری شخصیت او بود. در چنین فضایی، یک نفر حاکم بر اعمال و رفتار دیگران است؛ فقط دیکتاتور تصمیم می گیرد؛ هدف تعیین می کند؛ وظیفه افراد را مشخص و همه باید بدون چون و چرا، مطابق میل او رفتار کنند. او می تواند از دیگران انتقاد کند؛ اما خود نقدپذیر و پاسخ گو نیست. شخصیت، تمایلات و احتیاجات مجموعه، به هیچ وجه، مورد توجه نیست. در این محیط، همواره ترس و وحشت بر افراد غلبه دارد. از محبت و احساس امنیت، خبری نیست.۳ بزرگ شدن محمدرضا در چنین محیطی، با الگوی تربیتی رضاخان، باعث شد که او نیز یک دیکتاتور شود؛ نسبت به زیردست، خشن و بی رحم باشد و نسبت به بالادست، کاملاً تمکین نماید؛ همان گونه که نسبت به انگلیس و آمریکا در تمام دوره سلطنتش، چنین بود.۴

۲. فقدان اعتماد به نفس؛ ماروین زونیس در کتاب «شکست شاهانه»،۵ با توجه به محور بودن شخص شاه در حکومت و نقش تعیین کننده تصمیمات فردی او، به بررسی روان شناسی شخصیت شاه پرداخته است. به نظر وی، محمدرضا به دلیل نحوه تربیت دوران کودکی و نوجوانی ناشی از تربیت او در یک محیط زنانه و سپس قرار داشتن در کنار پدری مستبد، فردی مردد و فاقد اعتماد به نفس، بار آمده بود و به همین دلیل، فاقد اراده لازم و قدرت تصمیم گیری صحیح در مسائل مهم کشور بود.

۳. بلند پروازی؛ خودشیفتگی و عقده خود بزرگ بینیِ ارثی از رضاخان و در کنار آن، پایین بودن ضریب هوشی و فکری محمدرضا، باعث خود بزرگ بینی، تخیل افراطی و بلند پروازی در نحوه رفتار و مدیریت او شده بود. فردوس

ت در مورد استعداد شاه، چنین می نویسد: «محمدرضا در ریاضیات، بسیار ضعیف بود و اصولاً حوصله فکر کردن نداشت. او از همان کودکی، اهل تفکر عمیق و همه جانبه نبود؛ زود خسته می شد و بیشتر علاقه داشت پیشنهادات را بپذیرد».۶ اسدالله علم نیز در خاطرات خود می گوید: «شاه از هر چه مطالعه است، متنفر است».۷

از منظر روان شناسی، هنگامی که قدرت استدلال در فرد ضعیف باشد، او بیشتر تمایل به مسائل کمّی، ظاهری و سطحی دارد. چنین نگرشی در ۳۷ سال سلطنت محمدرضا، به چشم می خورد. تکیه بیش از حد به غرب و جلب نظر آمریکا به هر قیمت، برای حمایت از خود، خرید تسلیحات انبوه، برپایی مراسم و جشن ها و بذل و بخشش های فراوان، همگی ناشی از چنین نگرشی در شاه بود. آمریکا نیز به این حالت شاه دامن می زد. شاه، مبالغ زیادی به روزنامه ها و مجلات خارجی باج می داد؛ تا در وصف او بنویسند و انتقادی از حکومت او به عمل نیاورند. فریدون هویدا، در کتاب سقوط شاه می نویسد: «توهمات عظمت گرایانه شاه به قدری او را از حقایق دور ساخته بود که حتی سازمان «سیا» نیز ضمن گزارش محرمانه ای در سال ۱۹۷۶/۱۳۵۵ش. شاه را به عنوان مردی که خطرات ناشی از عقده خود بزرگ بینی او را تهدید می کند، توصیف کرده بود».۸ اشتیاق و تمایل زیاد به تملق و چاپلوسی و تعریف از وی نیز سبب می شد که وی درک صحیحی از حقایق جامعه نداشته باشد و واقعیات کشور را به خوبی نشناسد.

۴. بی اعتقادی مذهبی؛ محمدرضا، تحت تربیت خانوادگی، سیاست اسلام ستیزی و غرب زدگی رضا شاه و تحصیل در غرب - که از سوی انگلیسی ها و برای آشنا ساختن وی با فرهنگ و ارزش های غربی انجام شد - به شدت، فردی بی اعتقاد به مذهب گردید. از این رو، بدون ملاحظه به فرهنگ مذهبی جامعه ایران، بی محابا مشروب می خورد و با زنان بی شمار، ارتباط داشت و خانواده و اطرافیانش، غرق در فساد بودند. او تقویم اسلامی را به تاریخ شاهنشاهی تغییر داد و کارهای ضدمذهبی دیگری انجام داد که همه از روحیه بی اعتقادی و ضدیت او با اسلام، حکایت دارد.

فرح پهلوی در مصاحبه با رادیو لس آنجلس، درباره مذهب شاه و اعتقادات مذهبی او می گوید: «شاه، اعتقادات مذهبی نداشتند و به خصوص در این سال های آخر حکومتشان، مرتباً مورد مدح و چاپلوسی قرار می گرفتند و به شدت، بی دین شده بودند و حتی بدشان نمی آمد که توصیه امیرعباس هویدا را به کار ببندند [هویدا از شاه خواسته بود تا رسمیت دین اسلام را لغو و به بهاییان اجازه فعالیت گسترده بدهد]؛ اما از مردم، به شدت می ترسیدند و وحشت داشتند که مردم علیه ایشان دست به شورش بزنند. به همین خاطر، از هویدا خواستند تا دولت در خفا، وسیله رشد بهاییان را فراهم کند»۹ و تنها در مواقع خطر، ترس و تهدید و برای فریب توده های مردم، به مذهب متوسل می شود؛ در روز عاشورا، روی صندلی در مسجد می نشست و یا لباس احرام می پوشید و به زیارت کعبه می رفت و یا در حرم مطهر امام رضا علیه السلام حاضر می شد و زیارت می کرد. هنگامی که به مسافرت می رفت، روحانی دربار، او را از زیر قرآن عبور می داد و در موارد متعدد، اظهار می کند که از الهامات مذهبی و حمایت ائمهعلیهم السلام برخوردار است.۱۰

۵. فساد و هوس رانی؛ عقده ها و کمبودهای عاطفی دوران کودکی و پرورش در محیطی که قدرت را وسیله ای برای ارضای امیال و هواهای نفسانی خود می دانست و بی اعتقادی مذهبی، سبب شدند تا محمدرضا که با پادشاهی، قدرت و امکانات وسیعی پیدا کرد، از ثروت این ملت، برای تسکین حالات بیمارگونه خود، خرج های فراوانی کند. تاج الملوک، مادر محمدرضا شاه، ضمن بیان خاطراتش از هوس بازی های فرزندش دفاع کرده، ضمن تأیید وجود روابط میان شاه و طلا، آورده است: «این، حق پسرم بود که همسر و معشوقه را توأمان داشته باشد. اگر انسان شاه باشد و نتواند از پادشاهی خود لذت ببرد، پس چه فرقی با یک رعیت ساده دارد».۱۱ از این رو، شاه در فساد اخلاقی، حد و مرزی نمی شناخت و اصول اخلاقی را رعایت نمی کرد. در میان زنانی که به کاخ شاه رفت و آمد می کردند، همه تیپ زن دیده می شد؛ از ماریا اشنایدر، ستاره نوجوان فیلم های بی پروای جنسی گرفته، تا دختر صاحب سینمای ایران که یک ارمنی بود۱۲ و در این راه، بیت المال کشور، صرف هوس رانی و کام جویی های خاندان پهلوی می شد.

علاوه بر مفاسد اخلاقی، خاندان پهلوی، عقده و حرص و ولعی سیر ناشدنی، در جمع ثروت داشتند. شاه به بهانه های مختلف، هر روز بر ثروت، املاک و کاخ های خود و اطرافیانش، در داخل و خارج، می افزود. «بنیاد پهلوی» با استفاده از موقعیت و اقدامات غیرقانونی خود، نظیر کازینوهای قماربازی و کاباره ها، رانت خواری و استفاده های انحصاری از امکانات، معاملات، صنایع و وام ها، مواد مخدر، قاچاق عتیقه و...، منابع مالی سرشاری را عاید خانواده پهلوی نمود.۱۳ مطبوعات آمریکایی، اموال و دارایی شاه را تا ۳۵ میلیارد دلار برآورد کرده اند. اشرف پهلوی نیز توانست از راه های غیرقانونی و سوء استفاده از موقعیتش، یکی از «ثروتمندترین افراد خاندان پهلوی و از سرمایه داران بزرگ جهان» شود و اکنون نیز در نیویورک، پاریس، رم، مونت کارلو و چند نقطه دیگر جهان، اقامت گاههای مجلل و باشکوه دارد.۱۴

حیف و میل گسترده بیت المال و جشن های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی که بیش از سی صد میلیون دلار هزینه دربر داشت، با ولخرجی ها و اتلاف بی حد و حصر سرمایه های ملی کشورمان، در حالی انجام شدند که متجاوز از نیمی از جمعیت کشور در روستاها و حومه شهرهای بزرگ، در فقر و فلاکت و تنگ دستی به سر می بردند و در اکثر شهرها و روستاهای کشور، اثری از وسایل اولیه و مقدماتی یک زندگی ساده برای عامه مردم، وجود نداشت۱۵ که ثریا، در توصیف آنها می نویسد: «محلات جنوب شهر[ تهران] با جوی های سرباز که آب کثیف آن، پس از عبور رختشوی خانه ها و آلوده شدن به کثافات ولگردان و سگ ها، به مصرف خوراک مردم می رسد، بچه های مفلوج، زنان و پیرمردان گرسنه، گل و لای کوچه ها که خانه هایشان شباهتی به خانه ندارد، محلاتی که فقر کامل بر آنها حکمفرماست و توان شکایت نیز ندارند».۱۶

فساد اخلاقی، تکبر و تفرعن، فساد جنسی، فساد مالی و فساد دینی که با ظهور رژیم پهلوی همزاد دربار بود، تمام تار و پود دربار را در نوردیده، با ایجاد بدبینی، بی اعتمادی و نارضایتی های گسترده، مردم مسلمان ایران را سخت به عکس العمل واداشت. به گفته ژان لوروریه، روزنامه نگار فرانسوی، «اگر در کوچه و خیابان از ایرانیان بپرسید که چرا رژیم را مورد انتقاد و سرزنش قرار می دهند و جواب آنها را جمع کنید، فساد و انحطاط اخلاقی رژیم، در ردیف اول پاسخ آنها خواهد بود».۱۷

۶. فقدان پایگاه مردمی؛ فریده دیبا، مادر فرح دیبا، در مورد خصوصیات دامادش می گوید: «محمدرضا، به دلیل تربیت غربی اش، مردم را کوچک و ذلیل و زبون می انگاشت و جان کلام این که افراد مقابل خود را فاقد شخصیت می خواست! اگر کسی در برابر او خودی نشان می داد، درجا، کنار گذاشته می شد. او مایل بود هرکاری در مملکت انجام می شود، به حساب او گذاشته شود و دوست داشت همه نوکر و کارگزار او باشند... در ارتش نیز همین سیاست را دنبال می کرد. امرا و فرماندهان ارتش، مشتی افراد پیروپاتال و به راستی، بی عرضه بودند. محمدرضا به ویژه در ارتش، سعی می کرد افراد بی عرضه و نوکرصفت و بله قربان گو و حقیر را مصدر امور کند. من در مراسم رسمی یا میهمانی ها، می دیدم که چطور افسران عالی رتبه ارتش، حتی کفش محمدرضا را می بوسیدند. این افسران، فاقد هر نوع شخصیت بودند».۱۸

در حکومت پهلوی، مردم و نهادهای مردم سالار، کوچک ترین جایگاهی نداشتند، شاه می کوشید طی دوران حکومت ۳۷ ساله خود، با تکیه بر پول نفت، ارتش ۷۰۰ هزار نفری، دستگاه های مخوف امنیتی، همانند ساواک، ایجاد حکومت ترور، وحشت، شکنجه، اعدام و سرکوب گسترده و بیرحمانه مخالفین، منحصر نمودن قدرت و امکانات کشور به گروهی خاص، مانند شبکه هزار فامیل و بهره مندی از حمایت بی دریغ بیگانگان، به طور دائم، کنترل خود را بر جامعه و سیاست ایران، افزایش دهد. به این ترتیب، بحران سیاسی در سراسر کشور، به خاطر تجمع نارضایتی های مردم، کنترل و سرکوب شدید، تمرکز گرایی بیش از حد، مبارزه علنی با اسلام و اعتقادات مذهبی مردم، رواج ابتذال و بی بندباری، فقدان بحث و آزادی سیاسی و احساس عمومی این مسئله که فساد و عدم کارآیی حکومت، به نحو غیر قابل تحملی فزونی گرفته، فراگیر شد.۱۹

۷. بیگانه پرستی و وابستگی؛ افزون بر ابتذال سیاسی، فساد اخلاقی و مالی، رژیم پهلوی در اندیشه و عمل، غرب زده و سرسپرده انگلیس و آمریکا بود. محمد رضا شاه، همانند پدرش رضا شاه، به قدرت رسیدن و بقای حکومت خویش را مدیون بیگانگان می دانست. روزنامه نیویورک تایمز می نویسد: «پس از کودتا، شاه گیلاس خود را با تعارف به روزولت، رئیس بخش سیا در خاورمیانه برداشت و گفت: من تاج و تخت خود را به خدا، مردم کشورم، ارتشم و به شما مدیونم».۲۰ در حقیقت، کشور در دوره پهلوی، حیات خلوت و منطقه نفوذ قدرت های جهانی بود. آنها در عزل و نصب مقامات ارشد، نمایندگان مجلس، تصویب یا رد لوایح و قوانین، امضای قراردادها و پروتکل ها، سیاست گذاری ها و...، نقشی آشکار و پنهان داشتند۲۱ و ایران به تمام معنا، فاقد استقلال سیاسی بود. انتخاب نخست وزیر و وزیران، اغلب از بین افراد وابسته به سازمان های جاسوسی آمریکا و فراماسونری صورت می گرفت. «آماری که از وابستگی های افراد شناخته شده هیئت وزیران هویدا، آموزگار، شریف امامی و ازهاری به دست آمده، حکایت از آن دارد که ۳۸% آنان فراماسون، ۲۴% عضو سیا و ۲۱% عضو ساواک بوده اند».۲۲

رژیم شاه در جنبه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و نظامی، به آمریکا و غرب پیوند خورده بود و در راستای تأمین منافع بیگانگان، بدون توجه به فرهنگ، نیازها و شرایط موجود در داخل کشور، تنها مجری سیاست هایی بود که بیگانگان به اسم مدرنیزاسیون، برای تحقق اهداف و منافع خود به شاه دیکته می کردند و به صورت طبیعی، اجرای این برنامه ها، نه تنها نتوانست کشور را به سوی پیشرفت و خودکفایی سوق دهد، بلکه با ایجاد مشکلاتی در ابعاد مختلف، باعث عقب ماندگی هرچه بیشتر آن گردید.

نداشتن برنامه مشخص اقتصادی، تک محصولی شدن اقتصاد و وابستگی به صادرات نفتی، رشد سرمایه داری در دامان امپریالیسم، نابودی کشاورزی، افزایش وابستگی در بخش صنایع مصرفی، سطح بالای بیکاری و کم کاری، سطح نازل درآمد سرانه، سطح پایین بهره وری، وضع بد بهداشت همگانی، بی اعتنایی به علم و مراکز علمی و تحقیقاتی، بی توجهی به بازسازی زیرساخت های اقتصادی و رشد و توسعه کشور، ایجاد تأسیسات نظامی وابسته، اجرای سیاست ریخت و پاش و ولخرجی های سرسام آور شاهانه در امور مبتذل، توزیع ناعادلانه درآمدهای ملی، تشدید فاصله طبقاتی، هجوم بی رویه روستاییان به شهرها و گسترش شهرنشینی، گسترش فرهنگ مصرفی، حاکمیت بی چون و چرای انگلیسی ها و امریکایی ها در چرخه فعال و مفید اقتصادی، از پیامدهای برجسته مدیریت فاسد، بی کفایت و ناکارآمد این دوران و برنامه های مدرنیزاسیون غربی بود و نتایج سیاست های اقتصادی زمان شاه به گونه ای شد که ایران با این که تا آن زمان در بسیاری از مواد غذایی خودکفا بود، به یکی از واردکنندگان مواد غذایی تبدیل شد و نیروهای کار فراوانی به صورت بیکار به شهرهای بزرگ مهاجرت کردند و یا این که جنون مفرط نظامی گری شاه به گونه ای بود که بودجه نظامی ایران که در سال ۱۳۵۰ش. در حدود صد میلیارد ریال بود، در سال ۱۳۵۵ش. به ۸/۵۶۶ میلیارد ریال افزایش پیدا کرد. این رقم، بیان گر رشد سرسام آور نظامی گری برای ایفای نقش ژاندارمی ایران برای آمریکا در منطقه و نشان دهنده نابودی درآمدهای ملی و بیماری قدرت طلبی شاه است.۲۳

در زمینه فرهنگی نیز با به کارگیری نیروهای بهایی، صهیونیستی و افراد لائیک در مصادر قدرت، ترویج ارزش های منحط غربی در زمینه فساد و بی بندباری تحت عنوان آزادی زنان، ترویج پوشاک، موسیقی و هنر غربی، تغییر در الگوی مصرفی، تضعیف ارزش های مذهبی و ملی، بها ندادن به شخصیت و کرامت والای انسان و مبارزه با آزادی های انسانی، سیاسی، توهین به اعتقادات مذهبی مردم و مخالفت با دین و شعائر مذهبی - مثل حجاب، روحانیت و عزاداری و - عرصه فرهنگی کشور، صحنه تاخت و تاز بیگانگان و عوامل غرب زده شد.۲۴ خاندان پهلوی که اساس قدرت و حکومت خود را مدیون بیگانگان می دانست، نه تنها در زندگی، بلکه در مردن نیز بیگانه پرست بود. از این رو، محمد رضا پس از فرار از ایران، همانند پدرش رضاشاه، در خارج از کشور به حیات سراسر خیانت بار خود پایان داده تا اوج بیگانه پرستی، وابستگی و حقارت این خاندان را در مقابل بیگانگان، به اثبات برساند.

۸. ترس و فرار؛ شاه به دلیل محیط خانوادگی، فقدان پایگاه مردمی، بیگانه پرستی و خیانت های متعدد به کشور، همواره دچار ترس و وحشت بود و این موضوع، تأثیرات مهمی بر شیوه مدیریت و نحوه تصمیم گیری وی داشت. ثریا اسفندیاری، همسر دوم شاه، می نویسد: «در دوران سه ساله حکومت دکتر مصدق، محمدرضا، هنگام خواب، سلاح کمری زیر بالشش می گذاشت و شب هنگام، مرا بیدار نموده، اتاق خوابمان را عوض می نمود و نیز در خوردن غذا، دچار دلهره می شد؛ زیرا می ترسید در آن سم ریخته باشند».۲۵ در جریان کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش. شاه برای درامان ماندن از عواقب شکست کودتا، با وحشت از ایران فرار کرد. به نوشته سرهنگ غلامرضا مصور رحمانی، شتاب و دستپاچگی شاه در هنگام فرار، به حدی بود که او حتی نتوانست لباسش را مرتب کند؛ چنان که حتی جوراب نیز به پا نداشت!۲۶ سی. ام. وودهاوس، یک مقام امنیتی و بلند پایه اینتلیجنس سرویس انگلستان و طراح اصلی کودتای چکمه یا آژاکس - که علیه دکتر محمد مصدق برنامه ریزی و اجرا شد - می نویسد: «در طرح کودتا، فرار شاه از ایران، پیش بینی نشده بود؛ اما خود محمدرضا اصرار کرد که برنامه فرار از ایران، در صورت شکست، به طرح اضافه شود».۲۷

ربع پهلوی فراری

محمدرضا شاه در جریان پیروزی انقلاب اسلامی- ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ - نیز فرار را بر قرار ترجیح داده، به دامن اربابان خویش پناه می برد و در آخرین دقایق عمر خود، ملت ایران را به پسرش رضا ( ربع پهلوی) که با ثروت بی حساب که از ایران دزدیده و در نقاط خوش آب وهوای اروپا و امریکا، به خوش گذرانی می پردازد، می سپرد.!

رضا پهلوی که خودش را رضا شاه دوم و شاهنشاه ایران می داند، با دارابودن صفات و ویژگی هایی مانند فساد اخلاقی و مالی، خیانت به ملت، بیگانه پرستی، ترس و بزدلی، روی پدران خویش را سفید نموده است.۲۸ احمدعلی مسعود انصاری، مسئول سابق امور مالی رضا پهلوی در خارج از ایران می نویسد: «در سال ۱۹۸۶م. چندتن از دوستان از طریق نیکسون و یارانش به فکر پیاده کردن طرحی ضربتی برای به دست گرفتن حکومت ایران افتادند؛ نخست به دیدار نیکسون رفتند. با حمایت جان کانلی و جمعی از مقامات نظامی امریکا، طرحی با عنوان کیش تهیه شد. بر طبق طرح، قرار بود که با حمایت نیروهای امریکا در منطقه، رضا، غافلگیرانه در جزیره کیش پیاده شود و به جمهوری اسلامی اعلام جنگ کند. این طرح... را با رضا در میان گذاشتند. وی بی آنکه در مورد طرح و جزئیات و اهدافش بپرسد، اولین سؤالی که مطرح کرد، این بود که خوب برای فرار چه فکری کرده اید و اگر موفق نشدیم، چگونه می توانم از آن جا فرار کنم؟ به او گفتند: قربان! شما قرار است بروید ایران را بگیرید و از همین حالا به فکر فرار و نجات جان خودتان هستید؟ بدین ترتیب، بار دیگر طرحی قبل از اجرا، در مرحله اولیه خود عقیم ماند؛ البته کسانی که با روحیه پدر وی آشنا هستند، می دانند که او هم همین خصوصیت را داشت... پهلوی ها علاوه بر خسّت، عموماً نمک نشناس و ضمناً ترسو هستند. از آدم های فاسد هم خوششان می آید و محبتی نسبت به آدم های سالم ندارند. مردم را هم داخل آدم حساب نمی کنند. عموماً هم خارجی پرست هستند و در برابر خارجی، به گونه عجیبی، مرعوب و مجذوبند و اگر یک ایرانی درباره مسئله ای هزار دلیل منطقی بیاورد، به مجردی که یک نفر خارجی اظهارنظر غیرمنطقی درباره آن مسئله بکند، آنها تمام استدلال شما را فراموش می کنند و فقط به همان نظر خارجی می چسبند. نمک نشناسی، یکی از خصوصیات آنها بوده و هست».۲۹

به خاطر این ویژگی ها، ربع پهلوی نیز همواره مورد حمایت مالی و تبلیغاتی گسترده آمریکا و انگلیس و سازمان های جاسوسی آنان بوده، از هر فرصتی در زمینه خدمت به بیگانگان و خیانت به ملت قهرمان ایران، استفاده می کند؛ هر چند تلاش های بیهوده او در مجامع کشورهای اروپایی و آمریکایی، برای تغییر نظام مقتدر و مردمی جمهوری اسلامی و توصیه هایی که به سیاست مدران این کشورها در زمینه کوتاه نیامدن در مسئله هسته ای، اعمال تحریم های بیشتر، قطع روابط سیاسی و اقتصادی با ایران،۳۰ امیدواری به حمله نظامی و منصرف کردن آمریکا از مذاکره با ایران و طرفداری از دموکراسی و آزادی خواهی دارد، نشان دهنده خیانت و بیگانه پرستی او و همواره سوژه ای برای تمسخر و استهزای وی توسط همگان بوده است؛ چنان که خود وی نیز اقرار کرده که «هیچ کس ما را آدم حساب نمی کند».۳۱

پی نوشت:

۱. روزنامه کیهان، شنبه ۲ آذر ۱۳۸۷، ص ۲.

۲. اشاره به جمله معروف تدا اسکاچپل، یکی از نظریه پردازان انقلاب های جهان است که در مقاله دولت تحصیل دار و اسلام شیعی در انقلاب ایران می نویسد: «اگر در دنیا تنها یک انقلاب، آگاهانه ساخته شده باشد، آن، انقلاب ایران است».

۳. علی شریعتمداری، روان شناسی تربیتی, انتشارات مشعل، اصفهان ۱۳۶۴، ص۲۱۶.

۴. حسن فراهانی، روان شناسی شخصیت محمدرضا پهلوی، باشگاه اندیشه به نقل از کتاب سقوط، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی.

۵. ر.ک: ماروین زونیس، شکست شاهانه، ترجمه عباس مخبر.

۶. حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص۳۲.

۷. امیر اسدالله علم، گفت وگوهای خصوصی من با شاه، طرح نو، تهران، ج۱، ص ۷۱.

۸. فریدون هویدا، سقوط شاه، انتشارات اطلاعات، تهران ۱۳۷۳، ص ۱۵۶؛ ر.ک: سقوط (مجموعه مقالات بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی)، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، تهران ۱۳۸۴، ص ۳۰۷.

۹. رادیو ۲۴ ساعته لس آنجلس، ۲۱/۱۱/۱۳۷۸؛ هفته نامه پنجشنبه، سال سوم، شماره ۹۵، ص۱۱.

۱۰. ر.ک: محمدرضا پهلوی، مأموریت برای وطنم، ج۶، ص ۸۷ - ۸۹؛ اوریانا فالاچی، مصاحبه با تاریخ سازان جهان، انتشارات جاویدان، ج۲، ص۲۹۲ - ۲۹۴.

۱۱. تاج الملوک، آیرملو، انتشارات به آفرین، تهران۱۳۸۰.

۱۲. ر.ک: روان شناسی شخصیت محمدرضا پهلوی.

۱۳. برای آگاهی بیشتر از اموال بنیاد پهلوی مراجعه کنید به گراهام، رابرت؛ ایران سراب قدرت، ترجمه فیروزه فیروزنیا، کتاب تهران، ۱۳۵۸، ص ۲۰۴- ۲۰۸.

۱۴. ر.ک: روح الله حسینیان، فساد دربار.

۱۵. ر. ک: جشن های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی.

۱۶. ثریا اسفندیاری، کاخ تنهایی، ترجمه نادعلی همدانی، نشر مترجم، تهران۱۳۷۰، ص ۱۳۳.

۱۷. لوروریه، ژانلوروریه، ژان؛ و احمد فاروقی، ایران برضد شاه؛ ترجمه مهدی نراقی، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۵۸، ص ۱۰۳.

۱۸. ر.ک: اصغر حیدری، جُبن ذاتی پهلوی ها، نشریه زمانه، ۱۷/۱۱/۸۴.

۱۹. جمیله کدیور، رویارویی انقلاب اسلامی و آمریکا، اطلاعات، تهران ۱۳۷۴، ص ۴۰.

۲۰. گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ص ۲۸.

۲۱. ماروین زونیس، شکست شاهانه، ص ۳۰۵.

۲۲. سیروس پرهام، انقلاب ایران و مبانی رهبری امام خمینی، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۵۷، ص ۲۶.

۲۳. ر.ک: حجت سلیمان دارابی، انقلاب اسلامی برای ایران چه کرد؟، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۲.

۲۴. محبوبه صدیقی، نگاهی به پدیده نوسازی در عصر پهلوی، مجله الکترونیکی دوران، شماره ۳۴، شهریورماه۱۳۸۷؛ محمد باقر حشمت زاده، چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، ص ۳۴۳.

۲۵. ثریا اسفندیاری، کاخ تنهایی (خاطرات ثریا اسفندیاری)، ترجمه: امیرهوشنگ کاووسی، نشر البرز، تهران، چاپ سوم، ص۱۹۷.

۲۶. حسین قلی سررشته، خاطرات من، نویسنده، چاپ اول، تهران ۱۳۶۷، ص۱۰۸.

۲۷. سی. ام وودهاوس، شرح عملیات چکمه (اسرار کودتای ۲۸ مرداد)، ترجمه نظام الدین بندری، نشر راهنما، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۸، ص۷۷ و ۸۴.

۲۸. ر.ک: جُبن ذاتی پهلوی ها، اصغر حیدری، نشریه زمانه؛ به نقل از پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

۲۹. احمدعلی مسعود انصاری، پس از سقوط (سرگذشت خاندان پهلوی در دوره آوارگی)، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۱، ص۲۴۳-۲۴۴.

۳۰. روزنامه لوموند، چاپ پاریس دیروز، شنبه ۳۱ شهریور ۱۳۸۶.

۳۱. گفت وگوی رضا پهلوی با رادیو زمانه؛ به نقل از روزنامه کیهان، ۱۰/۹/۱۳۸۷، ص ۲.

منبع: مجله  پرسمان  دی ۱۳۸۷ - شماره ۷۲