معمولاً پژوهش درباره موضوعات و مسائل مختلف، به سه شیوه صورت می‌گیرد: مشاهده، تحقیق عمومی، تحقیق كتاب‌خانه‌ای یا پژوهش از راه مطالعه.
اول:مشاهده: مخصوص پژوهش و بررسی در مراكزی چون دانشگاه، كارخانه و مانند آنهاست كه در آن پژوهنده، محل و موارد تحقیق را مشاهده می‌كند.
دوم:روش تحقیق عمومی: این پژوهش به طریق مصاحبه و پرسش‌نامه(كه درادامه خواهد آمد)انجام می‌شود.
سوم:تحقیق كتاب‌خانه‌ای یا پژوهش از راه مطالعه: پژوهنده در این روش، جست‌وجو و پژوهش خود را از راه مطالعه مأخذو مراجع گوناگون انجام می‌دهد.این شیوه، بهترین، سودبخش‌ترین، مطمئن‌ترین و متداول‌ترین شیوه‌هاست.
شرح مفصل روش تحقیق كتاب‌خانه‌ای و روش تحقیق عمومی:
الف) روش تحقیق كتاب‌خانه‌ای
۱. در همه یا بیشتر كتاب‌خانه‌های مهم، فهرست كتب، نشریات و رساله‌های موجود در آن كتاب‌خانه‌ها با ذكر مختصات، محتوا، موضوع و مؤلف هر یك، به صورت كتاب و جزوه، چاپ شده و در اختیار مراجعین است. بنابراین،مراجعه‌كننده باید فهرست‌نامه آن كتاب‌خانه را بگیرد و كتاب یا نشریه مورد نیاز خود را مطالعه كند.
۲. از دیگر راه‌های استفاده از منابع، توجه به كتاب‌نامه یامأخذمتن مورد مطالعه است.
۳. ارزش هر كتاب یا نوشته پژوهشی را باید بر اساس دقت نویسنده،تازگی مطالب، دامنه بحث و مطالب، اعتبار و شهرت نویسنده، متناسب بودن مطالعات كتاب با موضوع پژوهش و گزارش، معیارهای علمی كتاب نظیر آمار، ارقام، نمودار، داشتن فهرست‌های لازم مانند فهرست فصل‌ها، فهرست مندرجات (موضوع نامه)، فهرست مأخذ(كتاب‌نامه)، فهرست اعلام (نامنامه) و نظیر اینها بررسی كرد.
۴. برگزیدن نسخه صحیح، دقیق و جدید.اگر كتابی نسخه قدیمی دارد باید نسخه جدید و چاپ انتقادی آن را انتخاب كنیم.
۵. پس از گرفتن منابع، بلافاصله به فهرست مطالب و مندرجات مراجعه می‌كنیم و بدون اتلاف وقت به مطالعه بخش یا فصل مربوط می‌پردازیم. در ضمن بعضی كتاب‌ها،«اندیكس»؛یعنی فهرست موضوعی دارند كه با استفاده از آن می‌توان مطالب لازم را آسان‌تر پیدا كرد.
۶. اگر موضوعی، چندمأخذو متن برای بررسی دارد، همه آنها را مطالعه و مطالب و نكات تكراری را حذف و بقیه را با رعایت اولویت، نظم و تسلسل منطقی و علمی، تنظیم و تلفیق می‌كنیم.
۷. تشكیل یك بایگانی كوچك از موضوع مورد مطالعه، كه دربردارنده بهترین و جدیدترین منابع، مقالات و روزنامه‌ها باشد.
۸. توجه به این نكات هنگام مطالعه سودمند است:
الف) مطالب مورد نظر را به دقت بررسی و تجزیه و تحلیل كنیم؛
ب) درباره نكات مهم، بیشتر مطالعه و تفحص كنیم؛
ج) درباره مطالبی كه تردید داریم، چند منبع را مقایسه كنیم؛
د) پیشنهادهاییرا كه هنگام مطالعه به ذهن می‌آید،یادداشت كنیم؛
ه) به قواعد و ضوابط تلخیص و یادداشت‌برداری پای‌بند باشیم.
ب) روش تحقیق عمومی(مصاحبه، مشاهده و پرسش‌نامه)
۱. ابزار جمع‌آوری داده‌ها
اول مصاحبه: هدف به دست آوردن اطلاعات از طریق گفت‌وگو با آزمودنی است. مصاحبه‌گر پرسش‌هایی را مطرح و آزمودنی را به صورت رودررو، تلفنییا اینترنت و ابزارهای الكترونیكی انجام می‌دهد. مصاحبه معمول در محیطی صمیمی و حالت انعطاف‌پذیر انجام می‌شود و مصاحبه‌گر اطلاعات دقیق و پاسخ‌های آزادی را جمع‌آوری می‌كند. توانایی مصاحبه‌گر در برقراری ارتباط مهم است. نزدیكی‌های قومی، نژادی، سن، جنس، وضعیت ظاهر و غیره مفید است، اما به آموزش مصاحبه‌گری نیاز است تا ذهنیت او دخیل نباشد یا مصاحبه‌شونده در پی اغرا او نباشد.
اول: مصاحبه‌ها
۱. بازیابی ساخت: مصاحبه‌شونده در شرح و تفصیل آزاد و شبیه گفت‌وگوهای غیر رسمی،
۲. مصاحبه نیمه‌باز یا نیمه ساخت‌دار: پرسش‌های اصلی از قبل تعیین شده و مصاحبه‌گر با طرح آنها این فرصت را می‌یابد تا وارد مسئله‌های جزئی شود و به اطلاعات دقیق دست یابد. مصاحبه‌گر بر اساس پرسش‌های اصلی از قبل تعیین شده به مسیر خود ادامه می‌دهد، اما تا حدودی به مصاحبه‌شونده اجازه شرح و تفصیل می‌دهد. بنابراین، مصاحبه نیمه ساخت‌دار، شامل پرسش‌های روشن و خاصی است كه از قبل تعیین شده و مصاحبه را هدایت می‌كند، اما مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده تا حدودی اجازه شرح و تفصیل دارند.
۳. مصاحبه بسته یا ساخت‌دار: پرسشها از قبل تعیین شده و در مصاحبه، مطرح و به مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده پاسخ داده می‌شود و به آنها اجازه شرح و تفصیل داده نمی‌شود.
مراحل انجام مصاحبه
اولین قدم بیان هدف یا هدف‌های پژوهش است.
مرحله بعدی، انتخاب نمونه است.
اطلاعات از طریق كنش متقابل كلامی بین مصاحبه‌كننده و مصاحبه‌شونده به دست می‌آید. مهم‌ترین مزیت آن انعطاف‌پذیری آن است، اما ایراد كار اینكه ممكن است میان آنها ارتباط عاطفی به وجود آید. در نتیجه، اطلاعات جمع‌آوری شده توأم با قضاوت‌های شخصی باشد.
مصاحبه دقیق به مطالعه و آموزش زیاد، نیاز دارد و از معایب مصاحبه در مقایسه با پرسش‌نامه، ثبت اطلاعات و داده‌هاست.
مصاحبه و پرسش را به این صورت انجام می‌دهند:
۱. كاملاً هدایت شده: سؤالات به نوعی است كه پاسخ‌دهنده با جواب بلییا خیر، یكی را انتخاب و پاسخ می‌دهد.
۲. پاره هدایت شده: تا حدودی هدف‌دارتر است و بیشتر می‌تواند به علل اظهارنظرهای مطرح شده پی ببرد.
۳. غیر هدایت شده: در این روش مصاحبه‌گر از روشی از پیش تعیین شده استفاده نمی‌كند، بلكه اصول و طرح كلی مصاحبه را مشخص می‌كند.
ثبت مصاحبه روی نوار یا با یادداشت‌برداری همراه است. سؤالات جهت‌دار باعث انحراف در نتایج پژوهش است.
دوم: مشاهده
از متداول‌ترین و یكی از مهم‌ترین روش‌های جمع‌آوری اطلاعات بوده است. این روش بیشتر در پژوهش‌های كیفی و توصیفی به كار می‌رود و كاربرد عمده آن بررسی پدیده یا رفتار در زمان وقوع آن است. مزیت عمده استفاده از مشاهده این است كه با وجود بسیاری از عوامل موقعیتی، محیطییا بافتی، امكان مطالعه پدیده از نزدیك را فراهم می‌كند. هم به عنوان عضوی از جامعه مورد پژوهش (مشاهده مشاركتی) و هم به عنوان فردی خارج از پژوهش (غیر مشاركتی) می‌توانند آن را انجام دهند. مشاهده‌گر باید در مشاهده، دقت و بینش كافی را داشته باشد و تا حد امكان روش عینی را در پیش گیرد، واقع‌بین باشد و واقعیت‌های موجود را گزارش نماید و از سوگیری احتمالی اجتناب كند. اگر مشاهده ساخت‌دار نیست، به كل حقایق بپردازد و سعی كند حضور او موجب تحریف نشود و در صورت امكان و با رعایت كلیه امور، پدیده را از حالت طبیعی خارج نسازد و از ابزارهای دقیقی استفاده كند كه بازبینی و بررسی مجدد را امكان‌پذیر می‌سازند. ایراد این روش فقدان كنترل روی محیط، فقدان داده‌های كمی شونده دقیق، كوچك بودن حجم نمونه و تأثیر مشاهده‌گر بر پژوهش و آزمودنی‌هاست.
انواع مشاهده عبارتند از:
۱. مشاهده ساخت‌دار: مشاهده‌گر آنچه را كه می‌خواهد از قبل تعیین می‌كند. با طرح دقیق، وارد می‌شود و جزئیات تعیین شده را مشاهده و ثبت می‌كند. در مشاهده ساخت‌دار، پژوهشگر ابزاری را به كار می‌گیرد كه با اصطلاح‌های دقیق آنچه را كه باید مشاهده شود، مشخص می‌سازد. مانند مقیاس‌های عددی و مقیاس‌های درجه‌بندییا مقیاس‌های فهرستی. داده‌های به دست آمده از مشاهده ساخت‌دار به صورت علامت، خط نشان، فراوانی و درجه‌بندی است.
نمونه مقیاس فهرستی
رفتار مشاهده شده: فعالیت‌های دانشجو در كلاس درس
تكلیف: انجام فعالیت‌های زیر در كلاس به وسیله دانشجو:
۱. آیا درباره اصطلاح فنی پرسش كرد؟ بلیq خیر q
۲. آیا به پرسش‌های استاد پاسخ داد؟ بلیq خیر q
۳. آیا براییافتن مفهوم‌های ناآشنا به كتاب رجوع كرد؟ بلیq خیر q
نمونه مقیاس عددی
رفتار مشاهده شده: استفاده دانشجویان از زبان دوم در طرح پرسشها:
تكلیف: دانشجو چه زمان پرسش را به زبان دوم مطرح می‌كند؟
همیشه ... qمعمولاً ... qگاهی... qهیچ‌وقت ... q
نمونه مقیاس درجه‌بندی
رفتار مشاهده شده: مشاركت دانشجویان در یك تكلیف خاص در كلاس
تكلیف: لطفاً میزان مشاركت دانش‌آموز را مشخص كنید؟
مشاركت زیاد ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ مشاركت كم
۲. مشاهده بی‌ساخت یا آزاد: در آن داده‌های در حال ثبت، بسیار كلی و مبسوط هستند؛ مانند برداشت از نوار و دست‌نوشته میدانی. باید توجه داشت كه به كارگیری ابزار، فرد (آزمودنی) را از حالت طبیعی خارج نسازد.
۳. گزارش شفاهی: این شیوه كه بیشتر برای شناخت موانع موجود در ذهن و درون آزمودنی‌ها به كار می‌رود، تلاش می‌كند با ورود به محتوای ذهنی آزمودنی‌ها، به واقعیت‌های نهفته در آنها پی ببرد. برای نمونه، در زبان‌آموزی این شیوه بر این فرض استوار است كه یادگیرندگان می‌توانند اطلاعات خردمندانه و مهمی را در چگونگییادگیری خود ارائه دهند. در این حال، آزمودنی‌ها فرآیندی را كه در حال انجام تكلیفی نظیر تكلیفی زبانی، شناختی و غیره دنبال می‌كنند، برای پژوهشگر شرح می‌دهند.
گزارش شفاهی به دو روش انجام می‌شود:
الف: با صدای بلند فكر كردن یا بیان اندیشه با صدای بلند؛
ب: درون‌نگری.
عملكرد ذهن و فكر خود را در هنگام انجام تكلیفی خاص، مشاهده و گزارش كنند. در اصل درون‌نگری، گزارش فرد از تفكرات، احساسات و تمایلات درونی هشیار خود است. این فرآیندی ذهنی، هشیار و معمولاً هدفمند است كه بر اندیشه، استدلال، بررسی تفكرات و احساسات فرد استوار است. همچنین در موارد معنوی روح فرد به خودش متكی است و بیشتر در مطالعات موردی به كار می‌رود و می‌تواند به عنوان ابزاری متغیر در صورت‌بندی فرضیه‌های علمی و الگوهای نظری به كار گرفته شود.
در روش صدای بلند از آزمودنی خواسته می‌شود كه با صدای بلند بگوید به چه می‌اندیشد و چه احساسی دارد و به چه می‌پردازد و چه‌كاری می‌كند. مشاهده‌گر موقع انجام تكلیف، آن را می‌بیند و یادداشت‌برداری می‌كند یا واكنش آنها به صورت صوتی و تصویری، ضبط می‌شود. معمولاً با یك مشاركت‌كننده و یك یا دو مشاهده‌گر انجام می‌شود و باید اطمینان داشت كه همه جزئیات را می‌گوید و زمینه از قبل فراهم شده است.
سوم: پرسش‌نامه
فرم‌هایی كه در آن پرسشها یا اظهارهایی گنجانده شده كه آزمودنی اغلب بدون ذكر نام خود به صورت كتبی به آنها پاسخ می‌دهد و پرسش‌نامه برای جمع‌آوری داده‌هایی است كه به سادگی قابل مشاهده نیستند و مانند نگرش، انگیزش، ارزش‌ها و غیره.
مزیت پرسش‌نامه
۱. در آن واحد آزمودنی‌های زیادی می‌توانند به آن پاسخ دهند كه از نظر زمانی و اقتصادی نسبت به مصاحبه ارزان‌تر است؛
۲. بدون ذكر نام است و راحت‌تر اطلاعات می‌دهد؛
۳. چون همه آزمودنی‌ها به پرسشها یكسان پاسخ می‌دهند، داده‌هاییك شكل با معیار واحد به دست می‌آید؛
۴. چون هم‌زمان است، صحت و دقت آن بالاست؛
۵. استخراج طبقه‌بندی، تحلیل و تفسیر داده‌های حاصل از پرسش‌نامه‌ها راحت‌تر است.
۶. با پست و اینترنت قابل ارسال است.
نقاط ضعف: بعضی‌ها پاسخ نمی‌دهند؛ برای كم‌سوادها و بی‌سوادها مناسب نیست و تضمینی برای درك درست آزمودنی‌ها از پرسش و دادن پاسخ صحیح وجود ندارد.
برای ساخت پرسش‌نامه باید بافت زمانی، بودجه، نیروی انسانی، حریم و میزان ورود به آن مشخص و هدف‌ها معین باشد. اصولاً پرسش‌نامه‌های طولانی كمتر از پرسش‌نامه‌های كوتاه پاسخ دریافت می‌كنند. پرسشها باید كوتاه باشد تا دقت پاسخگویان كم نشود. اطمینان‌بخشی با مقدمه‌ای كوتاه، اما دقیق و روشن درباره هدف پرسش‌نامه، تضمین حفظ اسرار، نحوه انتخاب پاسخگو و اهمیت پاسخ او و در صورت لزوم یادآوری زمان بازگشت پرسش‌نامه، در تسریع اهداف آن اثرگذار است؛ مانند اینكه می‌نویسیم: پاسخ‌گوی گرامی پرسش‌نامه پیش رو، كاری پژوهشی ـ دانشگاهی زیر عنوان بررسی تأثیر رسانه‌ها بر بیگانگی اجتماعی و فرهنگی است و موفقیت این كار در گرو پاسخ‌های صادقانه و دقیق شماست. برای راحتی شما، پرسش‌نامه بدون ذكر نام است، پس از درج نام و نام خانوادگی خودداری كنید. از اینكه ما را در انجام درست این پژوهش یاری می‌رسانید، صمیمانه سپاسگزاریم.(بیابانگرد، ۱۳۸۲، ص۲۵۴ ـ ۲۵۰)
مراحل ساخت یك پرسش‌نامه عبارتند از:
یك. تهیه و تنظیم پرسش‌نامه
به منظور تهیه و تنظیم پرسش‌نامه‌ای مفید و مناسب، هر یك از سؤال‌های آن باید یكی از جنبه‌های هدف یا فرضیه صورت‌بندی شده را اندازه‌گیری كند. شما باید قادر باشید به طور كامل توضیح دهید:
۱. چرا این سؤال را مطرح ساخته‌اید؟
۲. چگونه پاسخ آن را تجزیه و تحلیل می‌كنید؟
سؤال‌ها ممكن است به یكی از دو صورت باز یا بسته باشد. سؤال‌های بسته، سؤال‌هایی هستند كه پاسخ آنها از قبل به وسیله پژوهشگر تهیه شده است و پاسخ‌دهنده فقط باید پاسخ یا پاسخ‌های مورد نظر خود را انتخاب كند. سؤال‌های باز، سؤال‌هایی هستند كه پاسخ‌دهنده پاسخ آن را به صورتی كه تمایل دارد، تهیه می‌كند مانند سؤال‌های انشایی. نوع سؤال‌ها به هدف تحقیق بستگی دارد، اما سؤال بسته معمولاً مناسب‌تر است؛ زیرا تبدیل پاسخ‌ها به عدد و تجزیه و تحلیل آنها آسان‌تر و دارای كارآیی بیشتری است. زمان پرسش‌نامه باید موجز و مختصر و كلیه پاسخگویان، از پرسش درك واحدی داشته باشند. بنابراین، باید از خود بپرسیم به راستی پاسخ‌دهنده چه برداشتی از این سؤال دارد. این موارد باید در سؤال رعایت شود:
۱. سادگی واژه‌ها به صورتی باشد كه كم‌هوش‌ترین فرد آن را درك كند؛
۲. تركیب روشن و واضح جمله و احتراز از طولانی كردن پرسشها؛
۳. استفاده از اصطلاحات عمومی و پرهیز از واژه‌های فنی تخصصی؛
۴. پرهیز از پرسش‌هایی كه بی‌دلیل، جهت‌دهنده باشند و در پاسخ فرد تأثیرگذار باشند؛
۵. مشخص كردن واحدهای اندازه‌گیری سؤالات؛
۶. استفاده از مدارك مرجعی: مدارك مرجعی عبارت است از چارچوب یا ملاكی كه پاسخ‌دهنده برای پاسخ‌گویی به سؤالات به آنها مراجعه می‌كند.
دو. تنظیم پرسشها
۱. سؤال‌های اولیه پرسش‌نامه باید سؤالاتی باشند كه پاسخ‌گویی به آنها آسان‌تر باشد، مانند سن و جنس.
۲. در آغاز پرسش‌نامه تا آنجا كه ممكن است، باید از قرار دادن سؤالاتی كه در پاسخ‌های بعدی اثر می‌گذارند، خودداری كرد؛
۳. در تنظیم سؤال‌های پرسش‌نامه باید توالی زمانی را در نظر گرفت؛
۴. طبقه‌بندی مطالب در پرسش‌نامه اهمیت دارد و تا آنجا كه ممكن است كلیه پرسش‌های مربوط به یك موضوع را باید در یك گروه قرار داد؛
۵. اندازه و طول پرسش‌نامه باید به گونه‌ای باشد كه از عهده تمامی موضوع و نیازهای آن برآید؛
۶. سؤال‌های بلی ـ خیر درباره موضوع پژوهش كافی نیستند؛
۷. استفاده از گزینه‌های چندگانه، هنگامی مؤثرند كه انتخاب‌ها، محدود و دنبال كردن آنها آسان باشد. در استفاده از سؤال‌های چند انتخابی، محدودیت‌هایی وجود دارد، از جمله عدم پوشش كامل موضوع، گرایش به انتخاب مواضع میانه و دوری از انتخاب مواضع افراطی؛
۸. در پاسخ‌های نیمه تمام، انتهای سؤال برای كامل شدن باز گذاشته می‌شود كه اشكال عمده آنها پاسخ‌های پراكنده و طبقه‌بندی دشوار آن است. هر چند به عنوان وسیله‌ای توضیحی مفید است.
سه. طراحی پرسش‌نامه
۱. جذاب كردن؛
۲. شماره‌بندی كردن سؤالات؛
۳. شماره‌بندی صفحات؛
۴. نحوه پاسخ‌گویی به سؤالات را ساده و درشت بیاورید؛
۵. در ابتدای هر نوع پرسش مثالی بیاورید؛
۶.سؤال‌های پرسش‌نامه را بر اساس یك نظم منطقی(موضوع، توالی زمانی و شكل سؤالات) مرتب كنید؛
۷. در پرسش‌نامه‌های طولانی سؤال‌های مهم را در آخر قرار ندهید؛
۸. در صورت امكان مختصر كردن پرسش‌نامه با حفظ عدم لطمه به اصل پژوهش؛
۹. اجرای آزمایشی پرسش‌نامه برای شناسایی به پرسش‌های اضافی.
توضیح‌نامه
۱. دستورالعمل روشنی در مورد نحوه پاسخ‌گویی بیاورید؛
۲. اگر ارسال پستی است، آدرس محل بازگشت دقیق باشد؛
۳. پرسش‌نامه را با چند گویه جالب و بی‌خطر شروع كنید. گویه نخستین خسته‌كننده نباشد؛
۴. مهم‌ترین سؤالات در نیمه اول پرسش‌نامه بیاید؛
۵. برای اظهار نظر پاسخگو جایی مناسب در نظر بگیرید؛
۶. شكل و تنوع رنگ ملایم باشد و همچنین ارائه مشوق‌هایی نظیر وعده برگرداندن خلاصه پاسخ می‌تواند مؤثر باشد؛
۷. از زبانی ساده و مستقیم استفاده كنید؛
۸. پرسشها و پاسخ‌های ارائه شده برای گزینش باید خنثی و بدون سوگیری باشند؛
۹. معنا باید روشن باشد. از به كار بردن اصطلاحات یا جملات چندپهلو پرهیز شود؛
برای مثال، سؤالِ خانه شما چند می‌ارزد؟ معلوم نیست قیمت خرید، فروش، منطقه‌ای، دارایی و... كدام قیمت منظور نظر است.
۱۰. اگر واژه‌ای معنی جمله را عوض یا منفی می‌كند، آن را پررنگ كنید؛
۱۱. برای سؤالات چند گزینه‌ای، گزینه‌های كافی در نظر بگیرید و پاسخ‌های ارائه شده قابل تفكیك باشد؛
۱۲. گویه‌ها و سؤالات را در یك روی كاغذ درج كنید تا پشت كاغذ نادیده گرفته نشود؛
۱۳. پاسخ‌ها زیر پرسشها باشد، نه مقابل آن تا با پاسخ قبلی آمیخته نشود.
چهار. انواع پرسشها
الف) پرسش‌های وابستگییا مشروط: پرسشی كه پاسخ آن مشروط به پاسخ قبلی است:
آیا سیگار می‌كشید؟
اگر بلیßروزی چند سیگار می‌كشید؟
كمتر از سه نخ q3 تا ۱۰ q 11 تا یك بسته qبیش از یك بسته q
اگر خیرßآیا قبلاً سیگار می‌كشیدید؟
خیر q بله q
روزی چند سیگار؟
ب) پرسش قالبییا جدولی
پرسش یا گویه‌ها زیر یكدیگر قرار می‌گیرند.
نمونه‌ای از پرسش‌های قالبییا جدولی
|
ردیف |
گویه (سؤال) |
كاملاً موافق |
موافق |
بی‌نظر |
مخالف |
كاملاً مخالف |
|
۱ |
آرایش و پوشش غیر متعارف برای زنان و مردان ایرادی ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۲ |
وجود رابطه دختران و پسران می‌تواند باعث پیشرفت تحصیلی آنها باشد. |
|
|
|
|
|
|
۳ |
روابط دوستی دختران و پسران باید فقط در چارچوب ازدواج باشد. |
|
|
|
|
|
|
۴ |
دوستی با بیش از یك نفر از جنس مخالف در یك زمان اشكال ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۵ |
ازدواج با كسی كه قبلاً دوستی از جنس مخالف داشته است، اشكال ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۶ |
رقصیدن دختران و پسران در مهمانی اشكال ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۷ |
رابطه به قصد ازدواج با نظر والدین اشكالی ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۸ |
رابطه به قصد ازدواج بدون نظر والدین اشكالی ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۹ |
رابطه بدون قصد ازدواج با نظارت اشكالی ندارد. |
|
|
|
|
|
|
۱۰ |
رابطه بدون قصد ازدواج و بی‌نظارت اشكالی ندارد. |
|
|
|
|
|
ج) پرسش‌نامه بسته یا ساخت‌دار
پرسشها با گزینه‌های پاسخی مشخص شده است. پرسش‌های بسته (اگر خوب و درست ساخته و پرداخته شده باشند) چند مزیت دارند:
۱. سرعت در پاسخ‌گویی؛
۲. عدم تبعیض نسبت به پاسخگویان؛
۳. پاسخ‌های همسان؛
۴. كدگذاری و استخراج آسان؛
۵. كمیت‌سازی راحت‌تر است.
پرسش‌های بسته، چهار دسته‌اند:
۱. بلی/ خیر؛
۲. فهرستی؛
۳. چند گزینه؛
۴. طیفی یا مقیاسی.
بلی/ خیر، مانند:
ـ آیا در انتخابات ریاست جمهوری شركت می‌كنید: بلیq خیر q
ـ سیگار می‌كشید؟ بلیqخیر q
در نوع فهرستی، به پاسخگو فهرستی داده می‌شود تا از میان آنها انتخاب كند، مانند:
ـ اگر امكان استفاده از ماهواره را داشته باشید، چه برنامه‌هایی را می‌پسندید. (به ترتیب اولویت به سه گزینه عدد ۱ تا ۳ بدهید).
۱. علمیq 2. تاریخیq 3. آموزشیq
۴. سرگرمی ـ تفریحیq5. عشقی ـ عاطفیq 6. كنسرتq
۷. شو q8. خبریq 9. ورزشیq 10. جنسیq
۱۱. تخیلیq 12. پلیسی، جنایی، جاسوسیq 13. سیاسیq
۱۴. هنریq 15. جنگی رزمی ویژه q 16. سایر q
ـ با مادرتان درباره چه موضوعی صحبت می‌كنید. درون مربع علامت × بزنید.
نوع غذا q ورزش q وضعیت بازار q سیاست q اقتصاد q كژروی اجتماعیqشغل qدوستان خانوادگیqبرنامه‌های تلویزیونq ماهواره qعلمیq زناشوییq بهداشتیq مسكن q
محیط زیست q گل و گیاه q مسافرت‌ها q كتاب q
آب و هوا q خویشاوندان q مذهب q
در پرسش چند گزینه‌ای: چند گزینه داده می‌شود تا یكی را از میان آنها انتخاب كنند؛ مانند:
وضعیت تأهل شما:
۱. مجرد q 2. مطلقه q 3. متأهل q 4. همسر فوت شدهq
مقطع تحصیلی شما:
۱. كاردانیq 2. كارشناسیq 3. ارشد q 4. دكترا q
وضعیت مالكیت منزل مسكونی:
۱. شخصیq 2. رهنیq 3. اجاره‌ایq
۴. سازمانیq 5. رهنی اجاره‌ایq
پرسش‌های طیفییا مقیاسی، نظیر مقیاس لیكرت، ترستون، بوگاردوس، افتراق معنایی و زوجی.
د) پرسش‌های بازیابی ساخت: پرسش‌هایی هستند كه در آنها هیچ گزینه یا مقوله از پیش تعیین‌شده‌ای برای پاسخ وجود ندارد و آزمودنی، به صورت آزاد و تشریحی به آنها پاسخ می‌گوید. پاسخگو بدون اینكه به تعدادی پاسخ احتمالی ثابت محدود شود، پاسخ‌های دلخواه خود را ارائه می‌دهد. این نوع پرسشها برای اطلاع از تصورات كلی پاسخگو درباره موضوع یا مسئله مورد نظر و نیز پی بردن به دلایلی كه پاسخگویان برای خود ارائه می‌دهند، به كار می‌روند. در این نوع پرسشها، اطلاعات مهم و محرمی به دست می‌آید كه كمتر به ذهن پژوهشگر رخنه می‌كند.این نوع پرسشها به چند صورت مطرح می‌شوند:
۱. به صورت كاملاً بی‌پاسخ: نظر شما درباره این پرسش‌نامه چیست؟ دولت فعلی را از نظر اقتصادی چگونه ارزیابی می‌كنید؟ چرا؟
۲. تداعی واژه‌ها: در این آزمون كه بیشتر در روان‌شناسیاستفاده می‌شود. واژه‌هایی ارائه می‌شوند و پاسخگو، اولین واژه‌ای را كه به ذهنش می‌آید، می‌نویسد؛
۳. تكمیل جمله‌ها: در این‌آزمون، پاسخگویان جمله‌های ناقص را كامل می‌كنند. برای نمونه، مهم‌ترین ملاحظه من در تصمیم‌گیری برایخرید یك خانه جدید عبارت است از... ؛
۴. تكمیل داستان: در این آزمون یك داستان نیمه كاره یا ناقص در اختیار پاسخگویان قرار می‌گیرد و از آنها خواسته می‌شود داستان را كامل كنند؛
۵. آزمون اندر یافت موضوع: در این آزمون، تصویری به پاسخگویان، داده و از آنها خواسته می‌شود، تصویر را تبیین كنند یا داستانی را درباره اینكه به نظر آنها چه رخ خواهد داد، بسازند.
پنج. توالی پرسشها
در چیدمان پرسشها توجه به این نكات می‌تواند مفید باشد:
ـ پرسشها باید به صورت منطقی پشت سر هم قرار گیرند؛
ـ پژوهشگر باید اطمینان یابد كه پاسخ به پرسش تحت تأثیر پرسش‌های پیشین قرار نمی‌گیرد، به جز در مورد پرسش‌های وابستگی؛
ـ پرسشها باید از مسئله كلی‌تر به سمت مسئله خاص‌تر بروند؛
ـ پرسشها باید از كم‌حساس‌ترین تا حساس‌ترین چیده شوند؛
ـ پرسشها باید با پرسش‌های واقعی و رفتاری، شروع و به طرف پرسش‌های نگرش یا عقیده‌ایپیش بروند؛
ـ طبق نظریه سه مرحله‌ای كه به آن نظریه ساندویچی نیز گفته می‌شود، ابتدا باید پرسش‌های ارتباطی با سرند كردن بیایند.در مرحله دوم شما باید همه پرسش‌های فرآورده‌ای معینیا پرسش‌های مربوط به تولید اطلاعات را بیاورید و در مرحله آخر باید پرسش‌های جمعیتی مطرح شود. (ویكی پدیا،۲۰۰۹، آنلاین) (میرزایی،۱۳۸۸، ص۲۶۴ ـ ۲۶۰)
شش. آشنایی با مقیاس‌ها برای طرح سؤال در پرسش‌نامه‌ها
اندازه تركیبی،یك مفهوم است.اندازه مركب از داده‌های برآمده از چند پرسش و معرف به دست می‌آید. فرآیند اندازه‌گیرییا رتبه‌بندیهم وجود ویژگی‌های صفت‌های كمی است. تكنیك‌های مقیاس‌سازی، در ساخت ابزارهای گردآوری داده‌های استاندارد و قابل سنجش نقش عمده‌ایایفا می‌كند. مقیاس‌ها از آن رو اهمیت دارند كه اندازه‌های كمّی فراهم می‌آورند كه مستعد دقت بیشتر، پردازش آماری و تفسیر صریح است. (میلر،۱۳۸۴، ص۲۰۵) در عین حال، در مقیاس‌ها یا طیف‌ها برای سنجش یك مفهوم از شاخص‌های گوناگونی استفاده می‌شود و به دریافت بهتر از مفهوم كمك می‌كند.
الف) انواع مقیاس‌ها
یكی از مراحل اساسی در پژوهش، اندازه‌گیری است. اندازه‌گیری عبارت از تبدیل كیفیت به كمیتاست. با توجه به ملاك‌های معین،استیونس این مقیاس‌های چهارگانه را پیشنهاد می‌كند:
۱.مقیاس اسمی:در این مقیاس افراد یا اشیا بر اساس ملاكی معین در طبقه‌هایی كه كیفی هستند و نه كمی، جایگزین می‌شوند كه بر دو قسمت است:
الف) اسم‌گذاری: در این مقیاس از ارقام و اعداد بدون اینكه این اعداد هیچ‌گونه مفهوم و معنای ریاضی داشته باشند،برای اسم‌گذارییا تشخیص اشیا استفاده می‌شود. برای مثال، شماره بازیكنان فوتبال یا نام خیابان‌ها؛
ب) طبقه‌بندی: استفاده از نام‌‌ها یا ارقام بدون معنای ریاضی، تنها برای مشخص كردن طبقه‌های مختلف،برای مثال، طبقه‌بندی افراد: زن ۱ مرد ۲.
۲. مقیاس ترتیبی:در این مقیاس وضعیت نسبی اشیایا افراد بدون تعیین فاصله بین آنها بر اساس صفتی معین، مشخص می‌شود. در واقع، نوعیرتبه‌‌بندی بدون در نظر گرفتن فاصله بین آنهاست.رتبه‌بندی افراد بر اساس معدل درآمد خانواده یا رتبه معدل در كلاس ۱، ۲ و ۳ كه رتبه اول معدلی بالاتر دارد، اما مقدار فاصله بین معدل‌های دیگر مشخص نیست كه مقدار فاصله نفر اول و دوم، مساوی نفر دوم با سوم است یا نه.
۳. مقیاس فاصله‌ای:این مقیاس دارای كلیه ویژگی‌های مقیاس‌های اسمی و ترتیبی است و علاوه بر آنها، در این مقیاس فاصله هر صفت تا مبدأ آن نیز مشخص است، اما هیچ نوع اطلاعی راجع به مقدار مطلق صفت مورد نظر، برای هیچ یك از اشیا یا افراد در دست نیست.
نقاط مختلف آن به ترتیب كمی و زیادی قرار گرفته و واحد اندازه‌گیری در سراسر طول مقیاس یكسان و ثابت است.مثلاً واحد سانتی‌گراد، درجه است.پس تفاوت بین ۱۰ درجه تا ۲۰درجه، مساوی۲۰ درجه تا ۳۰ درجه است. مقیاس فاصله‌ای نقطه صفر مطلق ندارد، بلكه صفر قراردادی است.
۴. مقیاس نسبتی: همه ویژگی‌های مقیاس فاصله‌ای را دارد و علاوه بر آن دارایصفر مطلق است. در مقیاس نسبتی،۶ دو برابر ۳ است؛ اما در مقیاس فاصله‌ای كسی كه هوش ۷۰ و دیگری۱۴۰ دارد، فاصله بین آنها ۷۰ است؛ اما دومی دو برابر اولی نیست.
ب) روش ساخت مقیاس‌ها
مقیاس‌ها به سه حالت ساخته می‌شود:
۱. تركیبی؛۲. مقایسه‌ای؛۳. غیر مقایسه‌ای.
üسنجه‌های تركیبی متغیر از طریق تركیب دو یا چند معرف تجربی جداگانه در یك سنجه یا ابزار انجام می‌گیرد. این سنجه مفهوم‌های پیچیده را به اندازه كافیو بهتر از شاخص‌ها یا معرف‌های منفرد می‌سنجد و دامنه نمره‌ای گسترده به دست می‌دهد. مانند فهرست اطمینان مصرف‌كننده كه شامل تركیبی از چند سنجه درباره نگرش مصرف‌كننده است.
üفرآیند دو به دو (زوجی): به طور كلی، به هر فرآیند مربوط به مقایسه وجود صفت یا ویژگی به صورت دو به دو برای تعیین این امر كه كدام عضو هر جفت ترجیح داده می‌شود یا آنكه میزان كمی صفت در كدام بیشتر است:
این عامل xرا بر yترجیح می‌دهد یا y>xاست؟
üمقیاس آرایش رتبه‌ای: چند گویه (سؤال) هم‌زمان به پاسخگو، داده و از او خواسته می‌شود بر اساس اولویت، اهمیت، رجحان یا دوست داشتن، اثربخشیو غیره آنها را رتبه‌بندی كند.
وقتی شب به خانه می‌آیید، ترجیح می‌دهید (برای ترجیح اول الف
دوم ب سوم ج آخر د) را انتخاب كنید:
الف) تلویزیون ایران را تماشا كنید q
ب) شبكه‌های ماهواره‌ای را تماشا كنید q
ج) در اینترنت وب‌گردی كنید q
د) كتاب بخوانید q
üرتبه‌ای بر اساس نمره: اگر ماهواره داشتید، كدامیك از برنامه‌ها را ترجیح می‌دادید؟(به ترتیب اولویت ۱ تا ۱۵ را انتخاب كنید)
علمیqتاریخیq سرگرمیq تفریحیq
عشقیq عاطفیq كنسرت q شو q
خبریq ورزشیq جنسیq تخیلیq
پلیسیq جناییq جاسوسیq سیاسیq
هنریq جنگی رزمیq وسترن q
ج) آشنایی با مقیاس‌های كاربردی در پرسش‌نامه‌ها
۱.مقیاس فاصله‌ای اجتماعی بوگاردوس:برای سنجش تجربی تمایل مردم به مشاركت در تماس‌های اجتماعی، دارای درجات نزدیكییا صمیمت و الفت متفاوت با اعضای گروه‌های اجتماعی گوناگون به كار می‌رود. این مقیاس بر فاصله‌های بین گویه‌ها یا گزاره‌های ترتیبی متمركز است.
نمونه مقیاس فاصله اجتماعی(بوگاردوس)
در هنگام برخورد با گروه‌های قومی زیر، تمایل دارید چه رابطه یا برخوردی با آنها داشته باشید؟ پاسخ خود را بر اساس دیدگاه خود در مورد كل افراد آن قوم و نه بر پایه آشنایی با بهترین یا بدترین آنها بیان كنید.
|
وزن نمره |
نوع رابطه |
گروه‌های قومی |
||||||
|
بلوچ |
ترك |
عرب |
فارس |
كرد |
گیلك |
لر |
||
|
۷ |
خویشاوندی نزدیك از طریق ازدواج |
|
|
|
|
|
|
|
|
۶ |
دوستی صمیمانه |
|
|
|
|
|
|
|
|
۵ |
همسایگی |
|
|
|
|
|
|
|
|
۴ |
همكاری در محیط كار |
|
|
|
|
|
|
|
|
۳ |
همشهری |
|
|
|
|
|
|
|
|
۲ |
مسافرت گذری |
|
|
|
|
|
|
|
|
۱ |
اخراج از شهر من |
|
|
|
|
|
|
|
در این حالت، زمانی كه از چند نفر سؤال می‌شود، وزن نمره هر یك از اقوام را می‌توان با جمع زدن نمره پاسخگویان به دست آورد.
۲. مقیاس گاتمن:آیا می‌توان مجموعه‌ای از گویه‌ها را در قالب یك مقیاس تك بعدی رتبه كرد. این مقیاس از یك ساختار شدت در میان چند شاخص یك متغیر معین،سود می‌جوید و بر اساس اهمیت فهرست می‌شوند. مقیاس گاتمن در مورد سازه‌های سلسله مرتبه‌ای و دارای ساختار بالا، نظیر فاصله اجتماعی، سلسله مراتب سازمانی و مرحله‌های تكاملی كاربرد دارد.
۱. من عاشق بستنی هستم موافق q مخالف q
۲. من دوست دارم بستی بخورم موافق q مخالف q
۳. من بوی بستی را دوست دارم موافق q مخالف q
۴. من تمایل دارم نزدیك بستنی باشم موافق q مخالف q
اگر فردی با گویه عاشق بستنی هستم موافق باشد، بدین معناست كه با سه گویه زیر آن نیز موافق است.
۳. مقیاس درجه‌بندی:برای ارزیابییك صفت یا ویژگی، رفتار، شخصیت، گروه یا ویژگی نهادی است و در آن پاسخگویان قضاوت شخصی خود را با گذاشتن علامتی روییك پیوست یا خط كه به آن عددی اختصاص یافته است، نشان می‌دهد.
(نمونه‌هایی از نقاط یا مراجع برای گزینش)
۱ ۲ ۳ ۴ ۵
بسیار خوب خوب نه خوب، نه بد بد بسیار بد
بسیار قوی قوی نه قوی، نه ضعیف ضعیف بسیار ضعیف
بسیار مهم مهم خنثی بسیار بی‌اهمیت
بسیار بالا بالا نه بالا، نه پایین پایین بسیار پایین
روان راحت بدون مانع با وقفه یا با من‌من به سختی
مثال: ¡به نظر شما در قانون اساسی ایران وضعیت زنان و مردان چگونه است؟نظر خود را با علامت (×) روی پیوستار مشخص كنید:
|
بين زنان و مردان تبعيض وجود ندارد |
|
۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ |
|
تفاوتی ندارد |
|
بين زنان و مردان تبعيض وجود دارد |
¡نحوه تلاش استاد xدر كلاس چگونه است؟ نظر خود را با علامت (ü) روی پیوستار نشان دهید:
|
بسيار خوب |
|
۵ ۴ ۳ ۲ ۱ |
|
نه بد، نه خوب |
|
بسيار بد |
¡كدام گزینه زیر بهترین وجه احساس شما از خرید جدیدترین مدهای لباس است:
|
بسيار خوشايند |
|
۱ ۲ ۳ ۴ ۵ |
|
نه خوشايند و |
|
ناخوشايند |
|
تا حدودي خوشايند |
|
تا حدودي ناخوشايند |
۴. طیف لیكرت: مقیاسی است كه در آن از آزمودنی(پاسخگو) خواسته می‌شود، پاسخ یا ارزیابی خود نسبت به یك عقیده، رفتار، باور و غیره را بر اساس ملاك‌های عینییا ذهنی در یك دامنه پاسخی بین موافقت و عدم موافقت، ابراز دارد.در این مقیاس، اغلب از سطوح پنج مقوله‌ایكاملاً موافق، موافق، بی‌نظر، مخالف و كاملاً مخالف استفاده می‌شود. بعضی از پژوهشگران از سطوح ۷ یا ۹ گانه هم استفاده می‌كنند.
مانند: گویه‌های خودبیگانگی
|
ردیف |
|
كاملاً موافق ۵ |
موافق ۴ |
بی‌نظر ۳ |
مخالف ۲ |
كاملاً مخالف ۱ |
|
۱ |
جامعه نوین ما از نبود عاطفه به ستوه آمده است |
|
|
|
|
|
|
۲ |
دیگر پهلوانانی چون گذشته نداریم |
|
|
|
|
|
|
۳ |
بیشتر مردم امروز بی‌كس زندگی می‌كنند |
|
|
|
|
|
|
۴ |
فرد بهتر است به هیچ كس اعتماد نكند |
|
|
|
|
|
|
۵ |
گاهی احساس می‌كنیم یك ماشینیم |
|
|
|
|
|
|
۶ |
گاهی احساس می‌كنم در دنیا كاملاً تنهاام |
|
|
|
|
|
|
۷ |
من در مسیر زندگی درست قرار ندارم |
|
|
|
|
|
|
۸ |
گاهی احساس می‌كنم باری بر دوش دیگرانم |
|
|
|
|
|
می‌توان نمره‌گذاری۵ ـ ۱ را دو طرفه قرار داد.با اتمام نمره‌گذاری پاسخ‌های هر فرد، در مجموع گویه‌های مربوط به یك مفهوم با هم جمع می‌شوند و نمره نهایی او به دست می‌آید.نمره بالا نمایشگر نگرش مثبت و نمره پایین،نشان‌دهنده نگرش منفی است.
۵. مقیاس تكمیل عبارت: از پاسخگویان خواسته می‌شود یك عبارت را بر اساس یك مقیاس ۱۱ نقطه‌ای كه صفر نشان‌دهنده عدم وجود، و ۱۱ نشان‌دهنده بالاترین میزان سازه نظری مورد سنجش است، تكمیل كنند. معمولاً از قیدهای همواره و هیچ وقت، در حد بسیار زیاد و در حد بسیار كم استفاده می‌شود:
من به وجود خداوند اعتقاد دارم
|
هيچ‌وقت |
|
۰ ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹ ۱۰ |
|
همواره |
|
هيچ‌وقت |
پس از تكمیل پرسش‌نامه و اجرای آن، نمره‌های گویه‌ها با هم جمع می‌شود و نمره كامل پاسخگو به دست می‌آید. نمره بالا نشان‌دهنده نگرش مثبت و نمره پایین نشان‌دهنده نگرش منفی است.
۶. مقیاس افتراق معنایییا برش قطبین
این مقیاس به دلیل وجود صفت‌ها یاعبارت‌های كرانییا قطبی در آن، گاهی با نام برش قطبین نیز به كار می‌رود. در این قیاس از پاسخگویان خواسته می‌شود، نظر خود را با انتخاب شماری از صفت‌ها یا ویژگی‌های دو قطبی نظیر «خوب یا بد»،«زیاد یا كم»،«فعال یا غیر فعال» و «مثبت یا منفی»، در برابر محركی واحد نظیر مادر، حزب سیاسی، زبان فارسی، یك محصول، یك مارك و سازمان، درجه‌بندی می‌كنند.
ـ مكانی را كه بهترین نحو نگرش شما را نشان می‌دهد، با علامت (×) مشخص كنید.
۱. به نظر شما تارنما(وب سایت) ما ... است:
|
بسيار جذاب |
|
بسيار غير جذاب |
۲. یادگیری زبان انگلیسی... است:
|
بد |
|
خوب |
|
ارزشمند |
|
بي‌ارزش |
|
نامناسب |
|
مناسب |
|
خوشايند |
|
ناخوشايند |
|
دشوار |
|
راحت |
|
علاقه زيادي به بحث سياسي دارند |
|
علاقه به بحث سياسي ندارند |
|
در فعاليت‌هاي سياسي دانشگاه شركت مي‌كنند |
|
در فعاليت‌هاي سياسي دانشگاه شركت نمي‌كنند |
|
در انتخابات رياست جمهوري مشاركت فعال ندارند |
|
در انتخابات رياست جمهوري مشاركت فعال دارند |
|
به سياست‌هاي خارجي دولت اعتراض مي‌كنند |
|
به سياست‌هاي خارجي دولت اعتراض نمي‌كنند |
۳. بیشتر دوستان من در دانشگاه ... :
پس از اجرا، برای نمره‌گذاری كافی است به گرایش‌های كرانی، نمره‌های(۱ تا۷)اختصاص داده شود. به ترتیب گرایش میانییا وسط خنثی، سه درجه سمت راست مثبت و سه درجه چپ منفی خواهد شد.
|
خوشايند ۳+ ۲+ ۱+ ۰ ۱ـ ۲ـ ۳ـ |
|
ناخوشايند |
روش دیگر نمره‌گذاری۷ ـ ۱ در این حالت عدد هفت گرایش كاملاً مثبت و عدد یك كاملاً منفی است. با این روش نمره‌گذاری۷ ـ ۱، كافی است نمره یا درجه علامت‌گذاری شده همه گویه را با هم جمع ببندیم و بعد آن را بر كل تقسیم كنیم تا میانگین نگرش فرد به حساب آید.
۷. مقیاس استاپل: این مقیاس ۱۰ نقطه‌ای برای نگرش است كه در وسط آن یك صفت منفرد آورده می‌شود، بدون اینكه نقطه خنثییا صفر داشته باشد.در این مقیاس از پاسخگو خواسته می‌شود،یك رفتار، محصول، مارك یا خدمت و غیره را بر اساس یك ویژگی معین روی مقیاس از ۵+ تا ۵- نشان دهد.در این مقیاس، هر چه به ۵+ نزدیك شویم، گرایش مثبت‌تر و هر چه به طرف۵- نزدیك شویم، گرایش منفی است. (میرزایی،۱۳۸۸، ص۲۷۰ به بعد)
مثال: وقتی به دانشگاه علوم اجتماعی وارد می‌شوید، آیا ابتكاریمی‌بینید؟ با گذاشتن علامت مشخص كنید.
۵+ ۴+ ۳+ ۲+ ۱+ ابتكار ۱- ۲- ۳-۴- ۵-
صفت منفرد
البته مقیاس‌های دیگری نیز وجود دارد كه به صورت تخصصی باید در تحقیقات پیمایشی و میدانیاز آن استفاده شود.علاقه‌مندان می‌توانند به كتاب‌های تخصصی در زمینه تحقیقات اجتماعی مراجعه كنند.