امام خمینی ره: مدرس حالا هم زنده است. مردان تاریخ تا آخر زنده هستند. لذا سعی کنید مثل مرحوم مدرس را انتخاب کنید، البته مثل مدرس که به این زودی‌ها پیدا نمی‌شود. شاید آحادی مثل مدرس باشند.( صحیفه امام، ج۱۸، ص: ۲۷۶)
زندگی نامه
سید حسن مدرس، از سادات طباطبایی، در ۱۲۸۷ق در روستای سرابه کچو از توابع اردستان اصفهان در خانواده‌ای تنگدست؛ اما متدین، روحانی و زراعت‌پیشه متولد شد. پدرش اسماعیل و جدش میر عبدالباقی از طایقه میر عابدین( از مبلغان دین و دارای فعالیتهای علمی ) بود که از زواره به این منطقه آمده و ساکن شده بودند.
تحصیلات و تدریس
سید حسن بعد از تحصیلات مقدماتی نزد پدر، و به منظور ادامه تحصیل علوم دینی، در سال ۱۲۹۸ق نزد جدش سید عبدالباقی، به مدت ۱۳ سال در حوزه علمیه اصفهان مشغول تحصیل شد.
وی تحصیلات عالیه حوزوی خود را با ورود به نجف اشرف در شعبان ۱۳۱۱ق/۱۲۷۲ش آغاز نمود. مدرس به هنگام اقامت در نجف روزهای پنجشنبه و جمعه هر هفته کار کرده، درآمد آن را در پنج روز دیگر مصرف می‌کرد.پس از هفت سال اقامت در نجف و تأیید مقام اجتهاد او از سوی علمای نجف در سال ۱۳۲۴ق به اصفهان بازگشت.و در مدرسه جده اصفهان و در تهران در مدرسه سپهسالار مشغول به تدریس شد.
ایشان با سید ابوالحسن اصفهانی، سید محمد صادق طباطبائی و شیخ عبدالکریم حائری، سید هبة الدین شهرستانی و سید مصطفی کاشانی ارتباط داشت و مباحثه‌های دروس خارج را با آیة الله حاج سید ابوالحسن و آیة الله حاج سید علی کازرونی انجام می‌داد.
آیة الله شهید سید حسن مدرس در سنین جوانی به مقام رفیع اجتهاد رسید و از لحاظ علمی و فقهی مجتهدی جامع الشرائط، صاحب فتوا و شایسته تقلید بود و هر چند حاضر به چاپ رساله علمیه خود نشد، در فقه و اصول و سایر علوم دینی آثاری مفصل و عمیق از خود به یادگار نهاد و آیة الله العظمی مرعشی نجفی (ره) تألیفات فقهی او را ستوده و افزوده است كه: از مدرس اجازه نقل حدیث داشته است.
اساتید
شهید مدرس از محضر اساتیدی چون: آخوند ملامحمدکاظم خراسانی- سید کاظم یزدی - میرزا عبدالعلی هرندی- آخوند ملا محمد کاشی- سید محمد باقر درچه‌ای- آیة الله میرزای شیرازی و ... کسب فیض داشتند.
شاگردان
از معروف‌ترین شاگردان وی سید کمال‌الدین نوربخش دهکردی، محمد شریعت سنگلجی، میرزا ابوالحسن شعرانی، میرزا علی آقا شیرازی، مهدی الهی قمشه‌ای، بدیع الزمان فروزانفر، سید مرتضی پسندیده و جلال الدین همائی بودند.
آثار
۱. تعلیقه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی.
۲. رسائل الفقهیه كه به كوشش استاد ابوالفضل شكوری بتازگی انتشار یافته است.
۳. رساله‌ای در ترتّب (در علم اصول فقه).
۴. رساله‌ای در شرط متأخر (در اصول).
۵. رساله‌ای در عقود و ایقاعات.
۶. رساله‌ای در لزوم و عدم لزوم قبض در موقوفه.
۷. كتاب حجیةالظن (در اصول).
۸. شرح رسائل شیخ مرتضی انصاری.
۹. حاشیه بر كتاب النكاح مرحوم آیة الله شیخ محمد رضا نجفی مسجد شاهی.
۱۰. دوره تقریرات اصول میرزای شیرازی.
۱۱. رساله‌ای در شرط امام و مأموم.
۱۲. كتابی در باب استصحاب (در علم اصول).
۱۳. كتاب احوال الظن فی اصول الدین.
۱۴. شرح روان بر نهج البلاغه.
۱۵. اصول تشكیلات عدلیه با (همكاری دیگران).
۱۶. زندگینامه «خود نوشت» كه برای روزنامه اطلاعات فرستاده است.
فعالیتهای اجتماعی- سیاسی
مدرس در زندگانی خویش همواره به مسائل اجتماعی و سیاسی نظر داشت.
- وی در زمان مبارزه آزادی‌خواهان علیه حکومت استبدادی محمدعلی‌شاه با اتحاد با برخی از علمای اصفهان هم‌چون آقا نورالله اصفهانی و سردار اسعد، علیه اقبال‌الدوله کاشی، حاکم اصفهان، قیام کرده، پس از برقراری مشروطه به عضویت انجمن ولایتی اصفهان درآمد.
- نظارت بر قوانین مصوبه مجلس: پس از استبداد صغیر در دوره مشروطه و برگزاری دوره دوم مجلس شورای ملی، مدرس (۱۲۸۸ش) از سوی علمای نجف به عنوان یکی از پنج نفر علمای طراز اول برای نظارت بر قوانین مصوبه مجلس انتخاب گردید.
- اواخر دوره دوم مجلس که با تشنجات داخلی، بازگشت محمدعلی شاه برای دستیابی به سلطنت و اولتیماتوم روسیه به ایران همراه بود، به علت قابل اجرایی نبودن تصمیمات، عمر مجلس در سوم دی ۱۲۹۰ش پایان یافت.
- تولیت مدرسه سپهسالار : پس از تعطیلی مجلس، مدرس ضمن تدریس و اداره مدرسه سپهسالار (که در بدو ورود وی از اصفهان به تهران، تولیت مدرسه به وی سپرده شد.
- در محافل سیاسی تهران حضور داشت؛ ضمن اینکه جلسات کمیسیون عدلیه مجلس برپا بوده، مصوباتی نیز داشت.
- پس از فترتی سه ساله، با برگزاری دوره سوم انتخابات مجلس (آذر ۱۲۹۳ش) مدرس از سوی مردم تهران نماینده مجلس شد؛ اما به دلیل وقوع جنگ جهانی اول این دوره از مجلس بیشر از یک سال دوام نیافت.
- با برگزاری انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی در ۱۲۹۶ش مجدداً از سوی مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد. [۱۰۵] [۱۰۶] [۱۰۷]
- از جمله اقدامات مدرس در اوایل ۱۲۹۷ش، در حالی‌که دولت ایران با مشکلاتی چون تخلیه قوای خارجی، تعیین و اخذ خسارات ناشی از جنگ به ایران، روابط جدید و عقد قرارداد با همسایه شمالی که حکومت تزار در آن سقوط کرده و نیز تشکیل شوراهای دولتی، روبرو بود، مدرس سرسختانه خواستار انتخاب فردی کارآمدتر از صمصام‌السلطنه در راس دولت بود که ابتدا با مخالفت احمدشاه و سرانجام با مخالفت‌های گسترده مدرس، تحصن و کشیدن شدن آن در سطح اقشار مختلف جامعه با این خواسته موافقت شده، وثوق‌الدوله در راس کار قرار گرفت.
- پس از چندی با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ش، مدرس و جمعی دیگر توسط کودتاچیان بازداشت شده، در تمام مدت زمامداری سید ضیاء‌الدین تا صدارت قوام‌السلطنه در نهم خرداد که دستور آزادی آنان صادر شد، در زندان به سر بردند.
- تشکیل حزب اصلاح‌طلبان: پس از شش سال فترت با افتتاح مجدد مجلس چهارم (تیرماه ۱۳۰۰ش)، مدرس که رهبری اکثریت مجلس را به عهده داشت و به نیابت ریاست نیز انتخاب شده بود، به همراه عده‌ای از همفکران، حزب اصلاح‌طلبان را تشکیل دادند که اولین اقدام آنان رد اعتبارنامه‌های افراد دخیل در کودتای سوم اسفند بود. اولین مخالفت‌های مدرس نسبت به خواسته‌های غیر قانونی رضاخان، در مقام وزارت جنگ، نیز در همین مجلس آغاز شد.
- انتخابات دوره پنجم: سال ۱۳۰۲ش، در دوره پنجم نیز مدرس به نمایندگی مردم تهران که این بار رهبر اقلیت را عهده‌دار شد به مجلس شورای ملی راه یافت. از مهم‌ترین طرح‌های اکثریت تغییر رژیم از مشروطه به جمهوری بود که مدرس با اطلاع از ماهیت این تغییر با آن به مخالفت پرداخت. علت مخالفت مدرس با جمهوری با وجودی که آن از بهترین انواع حاکمیت‌ها می‌دانست، دخالت نامرئی انگلیس در این امر بود که بعد از مدتی همانند ترکیه با ریاست‌جمهوری مادام‌العمر رضاخان به استبداد فردی تبدیل می‌گردید. بنابراین وی با اصل جمهوری مخالف نبود بلکه با دیکتاتوری به هر شکل و رضاخان که پشت سر وی انگلیس بود، چه جمهوری و چه سلطنتی مخالف بود. از دیگر اقدامات مهم مدرس در مجلس مبارزه با سردار سپه و اقدامات غیرقانونی وی و حتی سه بار تلاش برای استیضاح رضاخان بود که سرانجام با مضروب ساختن مدرس و عدم حضور وی در مجلس، دولت رضاخان از مجلس رای اعتماد گرفته، طرح استیضاح مدرس به انجام نرسید. برنامه دیگر مجلس پنجم طرح انقراض قاجاریه و واگذاری حکومت موقتی به رضاخان و تشکیل مجلس مؤسسان برای اصلاح بعضی از اصول متمم قانون اساسی در نهم آبان ۱۳۰۴ش بود که با وجود برخی مخالفت‌ها که در راس آن مدرس بود طرح تصویب شده، سردار سپه به پادشاهی رسید.
- انتخابات دوره ششم: پس از تاج‌گذاری رضاشاه، مدرس مجدداً در انتخابات دوره ششم (تیرماه ۱۳۰۵ش) با وجود دخالت شهربانی توانست به مجلس راه یابد؛ اما همواره تحت‌نظر ماموران مخفی تحت فشار به سر برده، روزنامه‌ها نیز حق انتشار اندیشه اقلیت مجلس را نیز نداشتند. مدرس در هفتم آبان ۱۳۰۵ش در حالی که برای تدریس به مسجد سپهسالار می‌رفت مورد حمله چند نفر قرار گرفته، روانه بیمارستان می‌شود. مدرس پس از چند ماه بهبود یافته، در مجلس حضور یافت، ضمن اینکه بیشترین اوراق پیشنهادهای اصلاحی مدرس نیز مربوط به این دوره از مجلس است.
- انتخابات دوره هفتم: مدرس در انتخابات دوره هفتم مجلس که به علت دخالت حکومت در آراء نتوانست به مجلس راه یابد و به گفته مدرس حتی یک رای وی به خودش نیز شمرده نشده بود.
مدرس در حالی که به فعالیتهای علمی خویش می‌پرداخت؛ اما شجاعت روحی و صراحت لهجه مدرس که مبارزات وی با رضاشاه را به اوج خود رسانده بود و انگلستان نیز با بودن امثال مدرس مخالف بودند، باعث جبهه‌گیری منفی آنها علیه مدرس شد. حتی جهت خدشه‌دار نمودن وجهه مدرس، با نامه و امضای جعلی از سوی وی، مدرس را در زمره طرفداران شیخ خزعل (از طرفداران انگلیس و شورشی علیه دولت سردار سپه در سال ۱۳۰۳ش) معرفی نمودند، این مسائل سرانجام باعث شد مدرس در ۱۶ مهر ۱۳۰۷ش توسط ماموران دولتی دستگیر و به شهر خواف در سرحد ایران و افغانستان در شرایط بسیار نامساعد تبعید شود.
شهادت
سرتیپ درگاهی رئیس شهربانی تهران كه عداوتی خاص با مدرس داشت در شب دوشنبه شانزدهم مهر ماه ۱۳۰۷ به همراه چند پاسبان مسلح به منزل مدرس رفته، پس از مضروب و مجروح كردن اهل خانه و زیر كتك گرفتن شهید مدرس وی را سر برهنه و بدون عبا دستگیر كردند و به قلعه خواف تبعید نمودند.
آن فقیه فرزانه پس از ۹ سال اسارت در قلعه خواف به دنبال اجرای نقشه رضاشاه روانه کاشمر گردید و در حوالی غروب ۲۷ رمضان ۱۳۵۶ ق. مطابق با دهم آذر ۱۳۱۶ ش. سه جنایتكار و خبیث به نامهای جهانسوزی، خلج و مستوفیان نزد مدرس آمده و چای سمی را به اجبار به او دادند و چون دیدند از اثر سم خبری نیست عمامه سید را در حین نماز از سرش برداشته، برگردنش انداختند و آن فقیه بزرگوار را به شهادت رساندند. مرقد این فقیه فرزانه در شهر كاشمر زیارتگاه عاشقان معرفت و شیفتگان حقیقت می‌باشد.
منابع:اصغر محمدی، فعالیتهای سیاسی اجتماعی آیت‌الله شهید سید حسن مدرس، شماره ۹ و ۱۰- مدرسی، علی، مدرس، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، جلد ۱.- زندگی نامه خودنوشت مدرس، روزنامه جمهوری اسلامی ۱۰/۰۹/۱۳۸۴.- گلشن ابرار، جلد دوم- مکی، حسین، مدرس قهرمان آزادی، ج۱- مدرسی، علی، مرد روزگاران (مدرس شهید، نابغه ملی ایران)، چاپ دوم- عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۳- گلبن، محمد، مدرس در تاریخ و تصویر- یادنامه شهید مدرس- مدرس، سید حسن، گنجینه خواف: مجموعه درس‌ها و یادداشت‌های روزانه شهید سید حسن مدرس در تبعید، به کوشش نصرالله صالحی- ترکمان، محمد، مدرس در پنج دوره تقنینیه مجلس شورای ملی، ج۱
♦ اینفوگرافی شناخت نامه آیت الله شهید مدرس ♦
♦ کلیپ کوتاه خاطره امام خمینی از شجاعت آیت الله مدرس در برابر دشمن ♦