♦پيامبر اکرم صلى الله عليه وآله و سلم:
إذا حَمَلَتِ المَرأَةُ كانَت بِمَنزِلَةِ الصّائِمِ القائِم، المُجاهِدِ بِنَفسِهِ و مالِهِ في سَبِيلِ اللّهِ، فَإِذا وَضَعَت كانَ لَها مِنَ الأَجرِ ما لا تَدري ما هُوَ لِعِظَمِهِ، فَإذا أرضَعَت كانَ لَها بِكُلِّ مَصَّةٍ كَعِدلِ عِتقِ مُحَرَّرٍ مِن وُلدِ إسماعيلَ، فَإِذا فَرَغَت مِن رَضاعِهِ ضَرَبَ مَلَكٌ عَلى جَنبِها، و قالَ: استَأنِفِي العَمَلَ؛ فَقَد غُفِرَ لَكِ.
« هنگامى كه زن باردار مى شود، به سان روزه دارِ شب زنده دار و مجاهدى است كه با جان و مالش در راه خدا جهاد مى كند و هنگامى كه بارْ بگذارد، پاداشى دارد كه نمى دانى عظمت آن چه قدر است و هنگامى كه شير بدهد، در هر مَك زدن، پاداش آزاد كردن يكى از فرزندان اسماعيل براى اوست و آن گاه كه شير دادن تمام شود، فرشته اى بر پهلوى او مى زند و مى گويد: « عمل را از نو آغاز كن كه بى ترديد، آمرزيده شدى». ( الأمالي للصدوق: ص ۴۹۶ ح ۶۷۸)
آیه ۲۳۳، سوره مبارکه بقره:« وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ ۖ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ ۚ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ ۚ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَٰلِكَ ۗ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا ۗ وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»
« مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند برای او متولّد شده [= پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد؛ حتی اگر طلاق گرفته باشد.) هیچ کس موظّف به بیش از مقدار توانایی خود نیست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [= هزینه مادر را در دوران شیرخوارگی تأمین نماید]. و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایی، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط اینکه حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید. و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و بدانید خدا، به آنچه انجام می‌دهید، بیناست!»
خداوند در آیه ۲۳۳ سوره مبارکه بقره، در ادامه بحث هاى مربوط به مسائل ازدواج و زناشويى ، به سراغ يك مساله مهم ، يعنى مساله ( رضاع): ( شير دادن) رفته و با تعبيراتى بسيار كوتاه و فشرده و در عين حال پر محتوا و آموزنده جزئيات اين مساله را بازگو مى كند.
توجّه به عواطف مادر،اهمیّت شیر مادر،مقدار نیاز طبیعی نوزاد به شیر و مدّت آن،در این آیه مطرح شده است. و چون آیات قبل مربوط به طلاق و جدایی زن و شوهر از یکدیگر بود، برای روشن شدن تکلیف کودکان و نوزادان نیز روشن تا آنان فدای اختلافات پدر و مادر نشوند نیز به بیان تکلیف پرداخته است.
♦ هفت دستور قرآن کریم درباره شير دادن نوزادان
۱ - نخست مى گويد:( مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير مى دهند)( و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين).
(والدات ) جمع (والده )، در لغت عرب به معنى مادر است ، ولى (ام ) معنى وسيعترى دارد كه گاه به مادر يا مادر مادر، و گاه به ريشه و اساس هر چيزى اطلاق مى شود.
در اين بخش از آيه ، حق شير دادن در دو سال شيرخوارگى به مادر داده شده، هر چند ولايت بر اطفال صغير به عهده پدر گذاشته شده است ، اما از آنجا كه تغذيه جسم و جان نوزاد در اين مدت با شير و عواطف مادر پيوند ناگسستنى دارد اين حق به مادر داده شده ، بنابراين قرار دادن حق حضانت و نگاهدارى و شير دادن براى مادر يك نوع حق دو جانبه است كه هم براى رعايت حال فرزند است و هم مادر، و تعبير (اولادهن ) (فرزندانشان ) اشاره لطيفى به اين مطلب است .
۲ - سپس مى افزايد (اين براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را كامل كند) (لمن اراد ان يتم الرضاعة ).
يعنى مدت شير دادن طفل لازم نيست ، همواره دو سال باشد، دو سال براى كسى است كه مى خواهد شير دادن را كامل كند، ولى مادران حق دارند با توجه به وضع نوزاد و رعايت سلامت او اين مدت را كمتر كنند.
۳ - هزينه زندگى مادر از نظر غذا و لباس در دوران شير دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطرى آسوده بتواند فرزند را شير دهد لذا در ادامه آيه مى فرمايد: (و بر آن كسى كه فرزند براى او متولد شده (پدر) لازم است ، خوراك و پوشاك مادران را به طور شايسته بپردازد) (و على المولود له رزقهن و كسوتهن بالمعروف ).
در اينجا تعبير به (المولود له ) (كسى كه فرزند براى او متولد شده ) به جاى تعبير به (اب - والد) (پدر) قابل توجه است ، گوئى مى خواهد عواطف پدر را در راه انجام وظيفه مزبور، بسيج كند، يعنى اگر هزينه كودك و مادرش در اين موقع بر عهده
مرد گذارده شده به خاطر اين است كه فرزند او و ميوه دل او است ، نه يك فرد بيگانه .
توصيف به (معروف ) (به طور شايسته ) نشان مى دهد كه پدران در مورد لباس و غذاى مادر، بايد آنچه شايسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر بگيرند، نه سختگيرى كنند و نه اسراف .
و براى توضيح بيشتر مى فرمايد: (هيچ كس موظف نيست بيش از مقدار توانائى خود را انجام دهد) (لا تكلف نفس الا وسعها).
بنابراين هر پدرى به اندازه توانائى خود وظيفه دارد
۴ - سپس به بيان حكم مهم ديگرى پرداخته ، مى فرمايد: (نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق دارد به كودك ضرر زند، و نه پدر) به خاطر اختلاف با مادر (لا تضار والدة بولدها و لا مولود له بولده ).
يعنى ، هيچ يك از اين دو حق ندارند سرنوشت كودك را وجه المصالحه اختلافات خويش قرار دهند، و بر جسم و روح نوزاد، ضربه وارد كنند.
مردان نبايد حق حضانت و نگاهدارى مادران را با گرفتن كودكان در دوران شيرخوارگى از آنها پايمال كنند، كه زيانش به فرزند رسد و مادران نيز نبايد از اين حق شانه خالى كرده و به بهانه هاى گوناگون از شير دادن كودك خوددارى كرده يا پدر را از ديدار فرزندش محروم سازند.
تعبير به (ولدها) و (ولده ) نيز براى تشويق پدران و مادران به رعايت حال كودكان شير خوار است ، به اضافه نشان مى دهد كه نوزاد متعلق به هر دو مى باشد، نه مطابق رسوم جاهليت كه فرزند را فقط متعلق به پدر مى دانستند
۵ - سپس به حكم ديگرى مربوط به بعد از مرگ پدر مى پردازد، مى فرمايد: (و بر وارث او نيز لازم است اين كار را انجام دهد) (و على الوارث مثل ذلك ).
يعنى : آنها بايد نيازهاى مادر را در دورانى كه به كودك شير مى دهد تامين كنند
۶ - در ادامه آيه ، سخن از مساله باز داشتن كودك از شير به ميان آمده و اختيار آن را به پدر و مادر واگذاشته ، هر چند در جمله هاى سابق زمانى براى شير دادن كودك تعيين شده بود، ولى پدر و مادر با توجه به وضع جسمى و روحى او، و توافق با يكديگر مى توانند كودك را در هر موقع مناسب از شير باز دارند، مى فرمايد: (اگر آن دو با رضايت و مشورت يكديگر بخواهند كودك را (زودتر از دو سال يا بيست و يك ماه ) از شير باز گيرند گناهى بر آنها نيست ) (فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح عليهما).
۷ - گاه مى شود كه مادر از حق خود در مورد شير دادن و حضانت و
نگاهدارى فرزند خود دارى مى كند و يا به راستى مانعى براى او پيش مى آيد، در اين صورت بايد راه چاره اى انديشيد و لذا در ادامه آيه مى فرمايد: (اگر (با عدم توانائى يا عدم موافقت مادر) خواستيد دايه اى براى فرزندان خود بگيريد، گناهى بر شما نيست ، هر گاه حق گذشته مادر را بطور شايسته بپردازيد) (و ان اردتم ان تسترضعوا اولادكم فلا جناح عليكم اذا سلمتم ما آتيتم بالمعروف ).
و در پايان آيه به همگان هشدار مى دهد كه (تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد خدا به آنچه انجام مى دهيد بينا است ) (و اتقوا الله و اعلموا ان الله بما تعملون بصير).
مبادا كشمكش ميان مرد و زن ، روح انتقامجويى را در آنها زنده كند و سرنوشت يكديگر و يا كودكان مظلوم را به خطر اندازند، همه بايد بدانند خدا دقيقا مراقب اعمال آنها است .
برخی نکات و پیام های آیه شریفه
۱- در مورد پدر و مادر و فرزند،در این آیه کلمات«أب»و«امّ»نیامده،بلکه«والد»و«والده» آمده است.زیرا کلمات«أب»و«امّ»شامل عمو،معلّم و پدر زن می شود.همانگونه که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله امّهات مؤمنان هستند،نه والدات آنها.
۱-اسلام،دینی جامع است.حتّی برای تغذیه مناسب نوزاد با شیر مادر،برنامه دارد. «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ»
۲-حتّی مادرِ طلاق داده شده،در شیر دادن نوزادش بر سایرین اولویّت دارد.«وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ»
۳-مدّت شیر دادن کامل دو سال است. «حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ»
۴-باید حقوق مالی و مادّی مادر و دآیه در برابر شیر دادن فرزند پرداخت شود. «وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ... إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ»
۵-مقدار خرجی باید بر اساس عرفِ شناخته شده و به قدر توانایی باشد.«بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّ وُسْعَها»
۶-تکلیف،براساس قدرت وبه اندازه ی توانایی انسان است. «لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّ وُسْعَها»
۷-فرزند نباید اسباب ضرر به والدین شود. «لا تُضَارَّ والِدَهٌ بِوَلَدِها»
۸-باید زندگی مادر در دوران شیردهی تأمین شود،هرچند پدر فرزند از دنیا رفته باشد. «وَ عَلَی الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ»
۹-از شیر گرفتن کودک،نیاز به مشورت وتوافق والدین دارد. «فَإِنْ أَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ»
۱۰-زن و شوهر درباره امور نوزاد باید مشورت کنند. «تَشاوُرٍ»
۱۱-در شیر دادن،اوّل مادر بعد دایه. «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ... إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ»
۱۲-رعایت تقوا در تغذیه کودکان،بر عهده والدین است. «...وَ اتَّقُوا اللّهَ»