قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶، تبریز، با ماهیت مذهبی که در برداشت، به اذعان تحلیلگرانی که روند انقلاب را دنبال می‌کنند یکی از نقاط عطف انقلاب محسوب می‌گردد، چراکه باعث شیوع سنت «چهلم‌ها» در کشور شد و قیام مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، کازرونی‌ها و نهایتا همه ایران به پا خاستند.

شرح واقعه

با صلاحدید آیت‌الله قاضی طباطبایی قرار بر آن شد که در بزرگداشت چهلمین روز شهدای ۱۹ دی شهر قم ، مجلس بزرگداشتی در تبریز برگزار شود و به همین مناسب، جمعه ۲۸ بهمن ماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیون از جمله آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قزلجه‌ای، آیت‌الله انگجی، با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزل لی و در سطح شهر پخش گردید.

از دیگر پیش زمینه‌های این قیام را می‌توان در مسجد شعبان تبریز که در آن زمان به پایگاه انقلابیون تبدیل شده بود، جستجو کرد. (هر شب مردم در این مسجد تجمع می‌کردند و یکی از روحانیون مبارز به منبر رفت و با حضور آیت‌الله قاضی به افشاگری علیه رژیم منحوس پهلوی پرداخته می‌شد و همچنین اعلامیه‌های امام رحمة‌الله‌علیه برای مردم قرائت می‌شد.)

روز ۲۹ بهمن

ساعت ۹ صبح روز ۲۹ بهمن ۵۶، مردم جهت شرکت در مراسم اربعین در مقابل مسجد قزل لی تجمع کردند و منتظر شروع مراسم بودند، در این حال، حق شناس، رئیس کلانتری ناحیه شش تبریز دستور داد که در مسجد را ببندند، وقتی دوباره مراجعه کرده بود دیده بود همچنان مردم در حال رفت و آمدند. این بار با لحن اهانت آمیزی گفت؛ مگر من نگفته بودم در این طویله را ببندید! مردم که تاب تحمل اهانت به مسجد را نداشتند، حرکت او را بی جواب نگذاشتند. جوانی از بین مردم بلند شد و به جسارت رئیس کلانتری پاسخ داد. همهمه و سر و صدا در بین مردم بلند شد و مردم به حرکت در آمدند. در این هنگام، نیروهای شهربانی شروع به تیراندازی کردند، محمد تجلایی، اولین شهیدی که در آن روز به دست سرگرد حق شناس به شهادت رسید. به دنبال این جریانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهید تجلایی را بالای دست گرفته و تظاهرات گسترده‌ای را آغاز کردند. حرکت مردم به سمت مرکز شهر آغاز شد و جوانان پرشور و انقلابی با آتش زدن سینماها و مشروب فروشی‌ها و مقر حزب رستاخیز و بانک صادرات (که در اختیار بهائی‌ها بوده) خشم خود را نسبت به رژیم بروز داده و با شعار «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی» (که تا قبل از واقعه ۲۹ بهمن، به صورت علنی سر داده نمی‌شد.) خط قرمزها را شکستند. تمام شهر دست به تظاهرات زد و نیروهای شهربانی تاب و توان هیچ گونه مقابله‌ای را نداشتند. مردم تا مدتی کنترل شهر را از دست ماموران رژیم خارج کردند. حوالی ظهر به دستور "آزموده"؛ استاندار آذربایجان، ارتش وارد عمل شد و با کامیون‌های پر از سرباز و تانک‌های خود صحنه‌ای خونین به وجود آورد و ده‌ها نفر را به شهادت رساند و صدها نفر را زخمی نمودند.

رژیم برای پوشش جنایت انجام شده، تعداد شهدا را ۶ تا ۹ مورد ذکر کرده بودند. این در حالی بود که برآورد تعداد شهدا به تعدادی بالغ بر ۵۶۰ نفر رسیده بود. همچنین اعلامیه‌ای که از سوی «اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا» در نهم اسفندماه ۱۳۵۷ منتشر شد، تعداد شهدا را ۴۰۰ نفر ذکر کرده بودند.  در مورد تعداد دستگیر شدگان آمار و ارقامی بین ۵۰۴ تا ۶۰۸ نفر ذکر شده است.

واکنش شاه به این قیام

با توجه به اینکه تبریز از لحاظ جغرافیایی به شوروی سابق نزدیک است، رژیم شاه از این امر سوء استفاده کرد و قیام تبریز را به عوامل خارجی از جمله کمونیسم نسبت داد. البته رژیم برای اثبات این ادعا، هیچ گونه دلیلی نداشت و تنها می‌خواست با استناد به مواردی همچون حکومت سید جعفر پیشه وری و سایر جریانات انحرافی که در این منطقه روی داده بود، قیام تبریز را هم شبیه آن‌ها قلمداد کند.

واکنش امام خمینی ره

شاید یکی از زیباترین پیام‌های امام (رحمة‌الله‌علیه) نسبت به ملت، پیامی بود که به مناسبت قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ تبریز صادر کردند، پیامی که آکنده از مهر و لطف ایشان به مردم غیور تبریز بود:

«سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر جزافه گویی‌های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز، که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند که با بوق‌های تبلیغاتی، "انقلاب خونین استعمار" را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است "انقلاب سفید شاه و ملت" می‌نامند و این نوکر اجانب و خود باختۀ مستعمرین را نجات دهنده کشور می‌شمارند... من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده، تسلیت بگویم. با چه بیانی این قتل عام‌های پی در پی را محکوم کنم....»

منابع:

جمعی از مؤلفین انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ص۹۰- شیرخانی، علی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ص۱۹- کیهان، ۲/۱۲/۱۳۵۶، ص۲- درباره قیام حماسه آفرینان قم و تبریز، بی جا، بی تا، ۱۳۵۶، ج۱، ص۷۷- شیرخانی، علی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ص۴۵- خمینی، روح الله، صحیفه امام، پیام به اهالی آذربایجان، ج۲، ص۳۶- عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ص۵۰۷- مصباح یزدی، محمدتقی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ص۲۵۹- سایت مطالعات تاریخ معاصر ایران: iichs.org