واقعه
ناصرالدين شاه چهارمين پادشاه سلسله قاجار نزديك نيم قرن در ايران سلطنت كرد، وي علاقه بسياري به شكار، گردش و سير وسياحت به نقاط مختلف كشور داشت و جمعاً سه بار به اروپا سفر كرد و در هر بار امتيازات بي‌شماري به بيگانگان مي‌داد، خصوصاً در سفر سوم خويش امتياز توتون و تنباكو و همچنين بانك شاهي را به دولت انگلستان داد.
سفر سوم ناصرالدين شاه به اروپا در سال ۱۳۰۶ق بنابه دعوت رئيس‌جمهور فرانسه و به بهانه ديدن نمايشگاه بين‌المللي پاريس انجام شد. در يكي از اين ميهانيها كه در شهر برايتون برگزار شد ناصرالدين شاه با يكي از دوستان لرد ساليسبوري نخست‌وزير انگليس به نام ” جرالد تالبوت“ آشنا شد.
تالبوت اطلاعاتي در زمينه توتون و تنباكوي ايران از اعتمادالسلطنه كسب نمود و با همكاري امين‌السلطان موافقت شاه را نسبت به كسب امتياز توتون و تنباكو و صدور دخانيات ايران جلب كرد. پس از بازگشت ناصرالدين شاه و همراهان به ايران، تالبوت جهت تأسيس شركت (كمپاني رژي) براي انحصار امتياز توتون و تنباكو به تهران آمد.
امين‌السلطان صدراعظم به شاه اظهار داشت كه بابت امضاي قرارداد بيست و پنج هزار ليره پاداش خواهد گرفت و نيز هر سال پانزده هزار ليره هم عايدش خواهد شد، در اين زمينه امين‌السلطان و كامران ميرزا نايب‌السلطنه رشوه‌هاي كلاني دريافت نمودند.
بنابر اين در ۲۸ رجب سال ۱۳۰۸هـ . ق. امتياز توتون و تنباكوي ايران به مدت ۵۰ سال در اختيار تالبوت و شركاي او قرار گرفت. برطبق اين قرارداد: ” اجازه‌نامچه‌اي براي فروش و معامله و غيره توتون و تنباكو و سيگار ... حق خالص صاحبان اين امتياز است و احدي جز صاحبان اين امتيازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند.“
واکنش های داخلی به اعطای این امتیاز
در آن زمان معيشت بسياري از مردم از طريق فروش توتون و تنباكو تأمين مي‌شد و زارع و تاجر هيچ نوع اختياري در توليد و فروش اين محصول نداشتند.
برخي از تجار از فروش محصول خود به شركت رژي خودداري كردند. در فارس كه گفته مي‌شود مرغوبترين تنباكوي ايران را داشت بعضي از تجار محصول خود را براي اينكه به دست بيگانه ندهند به آتش كشيدند.
پس از اوج گرفتن مخالفت و درگيري، اقشار مختلف مردم به علماي ديني در شهرهاي مختلف رجوع كرده و كسب تكليف نمودند.
ميرزا حسن آشتياني با آيت‌الله محمدحسن شيرازي مكاتبه و كسب تكليف نمود، آيت‌الله شيرازي ابتدا نامه‌اي به ناصرالدين شاه ارسال نمود و به شاه در مورد عدم سپردن سرمايه مملكت به دست بيگانه هشدار داد، ولي شاه به هشدارهاي وي ترتيب اثر نداد. آيت‌الله شيرازي حكم به تحريم استعمال تنباكو را اعلام نمود.
حكم آيت‌الله شيرازي به تحريم استعمال تنباكو
”بسم‌الله الرحمن الرحيم اليوم استعمال تنباكو و توتون بِايِ نحوه كان در حكم محاربه با امام زمان عجل الله تعالي فرجه است.“
واکنش مردم و شاه به حکم تحریم
با توجه به اعتقادات ديني و مذهبي مردم، همه اقشار مختلف از حكم نامبرده استقبال نمودند، حتي درباريان خصوصاً زنان حرمسراي ناصرالدين شاه اين حكم را لازم‌الاجرا دانستند.
در نتيجه شاه به رفع انحصار داخله پرداخت ولي مردم دست از مبارزات خود برنداشتند، تا اينكه شاه وادار به لغو قرارداد شد.
نکات فتوای تاریخی تحریم استعمال توتون و تنباکو توسط آیت الله میرزای شیرازی
بسم الله الرحمن الرحیم
«الیوم استعمال توتون و تنباکو بأی نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عج) است. حرره الاحقر محمدحسن الحسینی».
شروع فتوا با نام خدا، نشانه قداست کلام و یاری خواستن از قدرت بی پایان خداوندی است. واژه «الیوم»، به معنای «امروز» نیز نشان دهنده آن است که فتوا به مناسبت امری مستحدث صادر شده و در حقیقت، از احکام ثانویه است. واژه «استعمال»، برای هر نوع استفاده و مصرف توتون و تنباکو به کار می رود و همراه با قید «بأی نحوکان» به معنای «هر گونه که باشد»، جلوی هر نوع نیرنگ و حیله به ظاهر شرعی را می گیرد.
نکته دیگر در این فتوا این است که به جای کاربرد واژه «حرام»، از تعبیر حساس و تکان دهنده «در حکم محاربه با امام زمان عج) است»، استفاده شده است. این تعبیر، استعمال توتون و تنباکو را از حد گناهی معمولی به بالاترینِ گناهان که همان تیغ کشیدن به روی ولی خدا و ستیز با کیان اسلام است، بالا برده است. ازاین رو، به گفته تاریخ نگاران، حتی اوباش فاسق که از هیچ گناهی رویگردان نبودند، چپق های خود را شکستند و تکه های آن را جلوی عمارت کمپانی انباشتند و فریاد برآوردند: «ما شراب را آشکارا می خوریم، ولی چپق را تا آقا میرزا حلال نکند، دم نخواهیم زد. شراب خوردن توبه دارد، ولی محاربه با امام زمان عج) توبه ندارد».